Biologia i występowanie
Niecierpek gruczołowaty to roślina jednoroczna, rozmnażająca się wyłącznie generatywnie tj. za pomocą nasion. Posiada rozbudowany system korzeniowy, który tworzą głównie liczne (zwykle ponad 100) i mięsiste korzenie przybyszowe osiągające ok. 15–20 cm długości. Wyrastają one gęsto z najniższej części łodygi i koncentrycznie z kilku dolnych węzłów nad poziomem gruntu. Korzenie boczne wyrastające z korzeni przybyszowych są kluczowe dla pozyskiwania zasobów z gleby. W sumie korzenie sięgają w głąb gruntu na 10–50 cm. Korzenie przybyszowe mogą rozwinąć się z wyższych partii łodyg w przypadku ich przygięcia do gruntu lub uszkodzenia. Łodyga osiąga zwykle do 2,5 m, czasem do 3 m wysokości. Jest naga, w węzłach i w dole zgrubiała (do 5 cm), dęta, połyskująca, zwykle ciemnoczerwono nabiegła. Gałęzista w górnej części, dołem jest bezlistna.
Liście naprzeciwległe lub po 3, rzadziej do 5 w okółkach, lancetowate do eliptyczno-jajowatych, osiągają od 5 do 18 cm długości i 2,5–7 cm szerokości. Brzeg liścia jest piłkowany, u nasady gruczołowato (gruczołki są pozakwiatowymi miodnikami). Na każdym brzegu liścia znajduje się 18–50 ząbków. Blaszka osadzona jest na ogonku o długości 3–3,5 cm.
Kwiaty zebrane po kilka do 14 w silnie skrócone grona. Kwiaty wyrastają na szypułkach o długości do 9 cm, wspartych lancetowatymi i eliptycznymi przysadkami o długości 7–8 mm (rzadko do 10 mm). Kwiaty mają 2,5-4 cm długości i są silnie grzbieciste. Działki kielicha są trzy. Dwie boczne są zielone lub w barwie płatków, skośnie sercowate. Dolna działka jest woreczkowato rozszerzona i w tylej części wyciągnięta w niewielką (2–7 mm długości) i prostą ostrogę. Koronę tworzy pięć płatków. Górny jest hełmiasto wysklepiony, na grzbiecie z grzebieniem, na szczycie dwudzielny, ma ok. 12 mm długości. Boczne płatki są zrośnięte i nierówne, tworzą dolną wargę. Kwiaty są różowe, ale bardzo różnie wysycone barwą (od białej do ciemnobordowej). Pręcików jest 5. Ich nitki są krótkie i szerokie, pylniki są zrośnięte ze sobą i otaczają znamię. Zalążnia 5-komorowa, z zalążkami anatropowymi (odwróconymi).
Owoce zwisające, lancetowate, soczyste i pękające torebki o długości 1,4–1,8 cm (w Europie do 3,5 cm). Otwierające się torebki zwijają gwałtownie klapki wyrzucając nasiona. Każda torebka zawiera do 16 kulistawych nasion o średnicy 4–7 mm i szerokości 2–4 mm, osiągających średnio 2,35 mg. Łupina nasienna jest pomarszczona, szarobrązowa do czarnej po dojrzeniu. Jedna roślina mateczna może wyprodukować w sumie do 800 nasion, czasem nawet 4000 nasion.
Siedlisko Niecierpek gruczołowaty w Europie rośnie często masowo, najobficiej nad rzekami, jeziorami, kanałami i rowami, na terenach zalewowych, na skrajach lasów łęgowych i w ziołoroślach nadrzecznych. Poza tym rośnie w miejscach zaburzonych przez człowieka; na wilgotnych terenach ruderalnych, w obrębie miejscowości, na przydrożach i przytorzach, wysypiskach, także na wilgotnych łąkach i skrajach pól.
Występowanie
Niecierpek gruczołowaty występuje w stanie dzikim w Azji środkowej, w zachodnich Himalajach – na obszarze od pakistańskiej prowincji Chajber Pasztunchwa, poprzez Kaszmir, po Kumaon (wschodnia dywizja stanu Uttarakhand) w Indiach. Gatunek podawany jest także z zachodniego Nepalu. Rośnie w górach na rzędnych od 1600 do 4300 m n.p.m.
Jako roślina ozdobna zawleczony został i stał się gatunkiem inwazyjnym na różnych kontynentach. Sprowadzony do Europy po raz pierwszy został w 1839 z Kaszmiru do Anglii (Kew Gardens) (później jeszcze co najmniej dwukrotnie rośliny z różnych lokalizacji w obrębie pierwotnego zasięgu trafiały do Anglii), i ciągu dekady trafił do różnych ogrodów w kontynentalnej Europie. Zaobserwowany został jako roślina zdziczała po raz pierwszy także w Anglii w 1855 i 1859. W kontynentalnej Europie stwierdzony został jako inwazyjny ok. 1900 roku. W ciągu XX wieku rozprzestrzenił się, stając się w wielu krajach gatunkiem szeroko rozpowszechnionym, przy czym szczególnie szybko zaczął się rozprzestrzeniać od lat 60. XX wieku. Na północy osiągnął koło podbiegunowe, przy czym północną granicę jego zasięgu wyznacza długość sezonu wegetacyjnego (ocieplenie klimatu pozwala na powiększanie obszaru inwazji). Na zachodzie sięga do Hiszpanii, Francji i Irlandii, na południu rośnie w krajach alpejskich, w Chorwacji, na Węgrzech i Ukrainie. W górach europejskich rośnie do 1200 m n.p.m. we wschodnich Alpach, do 210 m n.p.m. w Wielkiej Brytanii i ok. 800 m n.p.m. w polskich Karpatach. W wielu krajach uważany jest za jeden z najbardziej inwazyjnych gatunków (np. w Szwecji w pierwszej piątce, w Polsce i Wielkiej Brytanii w pierwszej 20). Ekspansji gatunku sprzyjać ma globalne ocieplenie.
Na ziemiach współczesnej Polski rejestrowany od 1890 roku, kiedy stwierdzony został w rejonie Sudetów. Później rozprzestrzenił się, głównie wzdłuż rzek. W początkach XXI wieku był rozpowszechniony w całym kraju, przy czym częściej spotykany jest na południu.
Poza Europą, gatunek został introdukowany i rozprzestrzenia się w Ameryce Północnej, Azji i Nowej Zelandii. W Ameryce Północnej rośnie w Kanadzie zachodniej (Kolumbia Brytyjska), środkowej (Manitoba, Ontario, Saskatchewan) i wschodniej (Quebec (pierwsze pojawienie w Kanadzie w 1901), Nowa Szkocja, Nowy Brunszwik, Wyspa Księcia Edwarda i Nowa Fundlandia), w Stanach Zjednoczonych – na zachodzie (Waszyngton, Oregon, Montana, Idaho i Kalifornia) oraz na północnym wschodzie (od Michigan poprzez Nowy Jork do Maine). W połowie XX wieku notowany był na kontynencie amerykańskim jako okazjonalny uciekinier z upraw. Na przełomie XX i XXI wieku zadomowił się już w USA i Kanadzie, choć nie jest tu jeszcze tak inwazyjny jak w Europie. W Azji rośnie we wschodniej Syberii i na rosyjskim Dalekim Wschodzie oraz na japońskiej wyspie Honsiu.
Roślina miododajna
Niecierpek gruczołowaty określany jest jako roślina wartościowa dla poprawy pożytków pszczelich. Cechuje się wysoką wydajnością miodową sięgającą 700 kg z ha oraz pyłkową – 400 kg z ha. W jednym kwiecie powstaje 0,47 ± 0,12 mg węglowodanów na godzinę, podczas gdy żaden gatunek rodzimy w Europie Środkowej nie wytwarza ich więcej niż 0,3 mg. Rośliny cenione są także ze względu na długi okres kwitnienia – trwający od lipca do pierwszych przymrozków. Początkowo kwiaty odwiedzane są głównie przez trzmiele, później jednak przeważają pszczoły, korzystające z tych kwiatów przez cały dzień od wczesnych godzin rannych do wieczora.
Zastosowanie
Roślina ogrodowa
Niecierpek gruczołowaty uprawiany jest jako roślina ozdobna w ogrodach ze względu na efektowne, barwne kwiaty. Bywa także wysiewany przez pszczelarzy i miłośników motyli, ponieważ dostarcza dużo nektaru i pyłku.
