Kielisznik zaroślowy

Biologia i występowanie

Kielisznik zaroślowy jest byliną. Posiada nagą łodygę, tępokanciastą, ze zbiegającymi listewkami, wijąca się, lewoskrętnie (przeciwnie do ruchu wskazówek zegara – inaczej niż większość pnączy) o długości zwykle do 3 m, ale osiągająca według niektórych autorów do 7‑8 m. Jest pojedyncza, tylko w wierzchołkowej części rozgałęziona.
Liście są skrętoległe i pojedyncze, bez przylistków. Blaszka duża – do 8 cm długa i 5 cm szeroka, ogonki do 6 cm długości. Blaszka podłużnie trójkątna z głęboką, V-kształtną nasadą, całobrzega, czasem tylko na klapach przynasadowych występuje jeden lub dwa ząbki. Na końcach blaszka jest zwykle długo wyciągnięta, rzadziej tępa, niemal zawsze jednak z drobnym, ostrym kończykiem.

Kwiaty są bezwonne, wyrastają pojedynczo w kątach liści na długich, czworobocznych szypułkach. Pod kwiatem znajdują się dwa sercowate podkwiatki o nie zachodzących na siebie brzegach, o grzbiecie nieco wygiętym, ale nie dętym, zaostrzone i zakończone małym kończykiem. Podkwiatki siedzą na szypułce tuż pod pięcioma działkami kielicha, od których są dwukrotnie dłuższe. Zarówno podkwiatki, jak działki kielicha są nagie. Działki mają kształt jajowato-lancetowaty. Korona kwiatu biała (w przypadku podgatunku typowego), rzadko różowa, lejkowata lub prawie kolista, zrosłopłatkowa, o średnicy do 4,5 cm i długości do 6 cm. Nitki pięciu pręcików spłaszczone i na brzegu gruczołowate o długości 15‑30 mm, pylniki o długości 4‑6,5 mm. Słupek górny, u nasady otoczony pięcioklapowym dyskiem wydzielającym nektar. Jego szyjka przewyższa nieco pręciki i zakończona jest dwuklapowym znamieniem o łatkach spłaszczonych, wąsko jajowatych.
Owoce w formie jajowatej torebki o długości 7–12 mm zwieńczona kończykiem, pękającej dwiema klapami. W górze z jedną komorą, w dole rozdzielona jest na dwie części. Zawiera cztery jajowate, czarne, kanciaste i szorstkie nasiona o długości do 5 mm.

Siedlisko
Kielisznik zaroślowy zasiedla bardzo zróżnicowane siedliska o relatywnie luźnej pokrywie roślinnej, zwłaszcza marginalne, podlegające dynamicznym przekształceniom – brzegi rzek, rowów i stawów, skraje lasów i zarośli, skraje plantacji i ogrody, także żywopłoty, przypłocia i przydroża. Najlepiej rośnie na glebach wilgotnych i mokrych, żyznych, aluwialnych. Toleruje zasolenie gleby i szerokie spektrum zasadowości oraz rodzaje podłoża (od piasków po gliny). Na siedliskach uboższych rozrasta się kłączowo ograniczając wzrost pędów nadziemnych. Ma duże wymagania świetlne, ale dobrze rośnie też w półcieniu. Występuje w szerokim spektrum zmienności warunków klimatycznych w strefie umiarkowanej. Występować może w strefach mrozoodporności od 4 do 8. W perspektywie wieloletniej ustępuje z terenów ulegających sukcesji leśnej i generalnie z terenów, na których pokrywa roślinna jest gęsta i jej wysokość przekracza 3 m.

Występowanie
Zwarty zasięg kielisznika zaroślowego obejmuje niemal całą Europę bez jej krańców północnych (północnej Skandynawii, Islandii, północnej części Niziny Wschodnioeuropejskiej). Przekracza Ural i obejmuje zachodnią część Syberii. Na rozrzuconych obszarach kielisznik spotykany jest po góry Azji Centralnej i południowe brzegi Morza Kaspijskiego. Ma nieliczne stanowiska w Azji Mniejszej, na Cyprze i Krecie. Rośnie w północno-zachodniej Afryce na wybrzeżach i w górach od Tunezji po Maroko. Brak go na Wyspach Kanaryjskich, ale jest obecny na Maderze i Azorach. Występuje na rozległych obszarach Ameryki Północnej, na południu sięgając po Florydę, Teksas i Kalifornię, a na północy po Nową Fundlandię, Zatokę Jamesa i Kolumbię Brytyjską. W Azji wschodniej rośnie od Chin poprzez Koreę i Wyspy Japońskie po Kuryle i Kraj Chabarowski, poza tym podawany z Jawy. Na półkuli południowej rośnie w Afryce Południowej (Kraj Przylądkowy), na Nowej Zelandii i w Australii oraz w Ameryce Południowej (Argentyna i Chile).
W całej Polsce jest gatunkiem pospolitym (+4 w 5‑stopniowej skali). Na obszarach górskich w warunkach Europy Środkowej sięga do piętra pogórza, do ok. 500–700 m n.p.m.

Roślina trująca
Kielisznik zaroślowy jest trujący dla ludzi, bydła i świń.

Zastosowanie

Roślina lecznicza
Kłącze kielisznika zaroślowego wykorzystywane było w medycynie ludowej jako środek silnie przeczyszczający. Ze względu na trudny do kontrolowania i przewidzenia skutek przeczyszczający – takie zastosowanie kielisznika jest opisywane jako niebezpieczne i w lecznictwie współczesnym w efekcie roślina ta nie jest wykorzystywana. Roślina ma także łagodne działanie moczopędne. Kielisznik działać miał napotnie po spożyciu wina gotowanego z jego kłączem. Dodawano go także do kąpieli w celu uśmierzenia bóli podczas kamicy.
Mimo że roślina ma działanie przeczyszczające, przegotowane kłącza kielisznika miały być spożywane w Chinach. Według niektórych źródeł spożywać można także przegotowane łodygi oraz młode pędy. Walorem kulinarnym jest przyjemny, słodki smak oraz duża wartość odżywcza ze względu na znaczny udział cukrów i skrobi. Podkreśla się konieczność zachowania ostrożności ze względu na działanie przeczyszczające, w tym wskazane jest unikanie regularnego spożywania.

Inne wykorzystanie
Pędy kielisznika są elastyczne i mocne – mogą być w razie potrzeby użyte do wiązania, ale wadą ich jest krótkotrwałość.
Roślina ogrodowa
Czasem kielisznik zaroślowy bywa uprawiany jako roślina ozdobna, zwłaszcza wyróżniający się większymi i zaróżowionymi kwiatami podgatunek wschodnioazjatycki Calystegia sepium subsp. spectabilis.
Rośnie dobrze na stanowiskach słonecznych w ziemi ogrodowej, ale łatwo staje się inwazyjny i trudny do zwalczenia. Często jednak wspinając się na sąsiednie rośliny tłumi ich wzrost.