Archikatedra Notre-Dame w Paryżu

Gdzie się znajduje?

Paryż – stolica i największe miasto Francji. Stanowi centrum polityczne, ekonomiczne i kulturalne kraju. Obecnie, po opuszczeniu Unii Europejskiej przez Wielką Brytanię, aglomeracja paryska stała się największą aglomeracją w Unii Europejskiej – cała aglomeracja paryska liczy blisko 11 mln ludności.
Dojazd/dojście
Katedra Notre-Dame znajduje się na wyspie na Sekwanie zwanej Île de la Cité, w 4. dzielnicy Paryża. Z dotarciem do świątyni nie powinno być problemów, ponieważ środki komunikacji miejskiej oferują nam wiele możliwości dojazdów. Najprościej oczywiście dojechać metrem (linia 4 – stacja: City lub St. Michael, linie 1, 11 – stacja: City Hall) lub pociągiem (linia B lub C Station Saint-Michel – Notre-Dame).

Historia

Według legend na wyspie Cite znajdowały się niegdyś pogańskie świątynie. Po przyjęciu chrztu przez władcę Franków, Chlodwiga, chramy dawnych bogów zmieniano na chrześcijańskie kościoły. Także na Cite następca Chlodwiga, Childebert wzniósł bazylikę (albo nakazał przebudować pogańską budowlę). Kościół ten został spalony podczas najazdu wikingów w 857 roku, ale dość szybko wzniesiono na jego miejscu nowy przybytek. W XII wieku biskup Maurice de Sully uznał go za niewystarczający i postanowił wybudować tu katedrę godną królów. Wspierany finansowo przez monarchę biskup zatrudnił architekta (którego tożsamość nie jest nam dzisiaj znana) do zaprojektowania nowej katedry. Budowa wymagała wyburzenia rozmaitych domostw w tłocznym sąsiedztwie oraz dwóch istniejących kościołów, wybudowanych w miejscu antycznej pogańskiej świątyni. Kamień węgielny miał położyć w czerwcu 1163 roku przebywający na wygnaniu we Francji papież Aleksander III. 
Wybudowanie katedry zajęło blisko 200 lat. Budowę zaczęto od strony wschodniej – tam znajduje się część poświęcona sacrum. Konsekracja ołtarza nastąpiła w 1182 roku, podczas panowania króla Filipa II. W 1220 roku wprowadzono wzmocnienie sklepień za pomocą żeber, charakterystycznego rozwiązania gotyckiego wykorzystującego układ przecinających się kamiennych żeber do podparcia konstrukcji. Dzięki tym unowocześnieniom okna mogły być większe, wnętrze bardziej doświetlone. W 1240 roku, pierwszy znany architekt – Jean de Chelles – ukończył budowę nawy, a później dwóch wież fasady zachodniej. Rozpoczęto prace nad elewacjami transeptu, które kontynuował jego następca Pierre de Montreuil. To on nadzorował instalację nowych większych okien, włączając w to trzy rozety – w północnej, południowej i zachodniej ścianie katedry. wprowadzano po roku 1300 pod okiem architekta Jeana Ravy, który zaimplementował kolejne gotyckie innowacje architektoniczne – rozbudowany system przypór odciążających konstrukcję dachu i ścian. Pozwoliły one wyprowadzić siły powodowane przez wysokie sklepienie poza wewnętrzne ściany zapewniając grację i lekkość budowli.
Przez następne 300 lat świątynia pełniła swoją funkcję bez większych zmian architektonicznych (niewielkich zniszczeń dokonali hugenoci). Dopiero w XVII wieku dokonano pewnych przeróbek. Niektóre z nich wydają się z dzisiejszej perspektywy dość kontrowersyjne, jak chociażby rozbicie jednego z tympanonów aby umożliwić sprawniejsze przechodzenie procesji. Jednak największe zniszczenia przyniósł wiek XVIII i rewolucja francuska. Zniszczeniom uległo wiele posągów, niektóre ołtarze, uszkodzono słynną Galerię Królów, zlikwidowano zadaszenia wież. Istniał nawet pomysł wyburzenia katedry, ale sprzeciwili się temu okoliczni mieszkańcy w obawie, że rozbiórka doprowadzi od uszkodzenia ich domostw. Początkowo w katedrze umieszczono ateistyczną Świątynię Rozumu, potem Świątynię Najwyższej Istoty, a następnie magazyny.
To ostatnie uratowało część średniowiecznych ołtarzy – zostały one zastawione wysokimi regałami i przetrwały do roku 1845. Wtedy to właśnie rozpoczęła się restauracja uszkodzonej katedry. Wybudowano nową iglicę, zrekonstruowano zniszczone rzeźby (w tym słynne rzygacze i chimery), uporządkowano plac przed wejściem i zatroszczenie się o nowe wyposażenie. Pracowali przy tym tacy architekci, jak Eugène Emmanuel Viollet-le-Duc, Jean-Baptiste-Antoine Lassus i Paul Abadie. Chociaż wiele XIX-wiecznych przeróbek budzi dziś kontrowersje, to trzeba jednak przyznać, że były one dla zdewastowanej katedry niezbędnym ratunkiem.
Notre-Dame szczęśliwie przetrwała zawieruchy XX wieku, chociaż podczas II wojny światowej pociski wybiły niektóre witraże. W latach 90. katedra przeszła gruntowną renowację. Z fasady i z rzeźb usunięto zabrudzenia, a co bardziej zniszczone element poddano renowacji.
Największa tragedia miała miejsce w kwietniu 2019 roku. Wewnątrz świątyni wybuchł pożar, w efekcie którego runął dach wraz z zabytkową iglicą. Niedługo później władze francuskie rozpoczęły starania o odbudowę katedry, które zakończą się na koniec 2024 roku. Nie wiadomo jednak kiedy dla zwiedzających udostępnione zostaną wieże katedry oraz skarbiec. Do 2027 roku zakończone zostaną prace nad najbliższym sąsiedztwem świątyni, które ma zyskać więcej zieleni.

Co możemy zobaczyć

Katedra Notre-Dame w Paryżu ma pięć naw z krótką nawą krzyżową (z krótkim transeptem), dość długim prezbiterium i podwójnym obejściem na półkolu oraz imponujący chór. Pierwotnie miało ono tylko trzy małe kapliczki. W drugiej połowie XIII wieku usunięto kapliczki i wybudowano pięć dużych kaplic.
Katedra była jednym z największym przedsięwzięć architektonicznych gotyku. Wysokość nawy osiągnęła 35 metrów co stało się wyzwaniem dla późniejszych budowniczych i początkiem swoistego wyścigu pomiędzy twórcami gotyckich katedr.
Dwuwieżowa fasada zachodnia wyposażona została w trzy portale, rozetę, galerię królewską (zespół rzeźb umieszczonych na fasadzie) oraz galerię biforiów (arkadowe okienka podzielone kolumienkami na dwie części). Zastosowanie takich rozwiązań architektonicznych w fasadzie budowli przyniosło jej niezwykłą popularność jeszcze w czasie wznoszenia kościoła. Stała się ona wzorem dla wielu katedr dojrzałego gotyku. Ciekawostką może być fakt, że fasada frontowa kościoła wcale nie jest symetryczna, jakby się na pierwszy rzut oka mogło wydawać. Przywilej w postaci identycznych wież i symetrycznej elewacji przysługiwał w średniowieczu tylko arcybiskupstwom, Paryż został podniesiony do tej rangi dopiero w 1622, czyli już dawno po wybudowaniu świątyni. Najniższą kondygnację fasady stanowią trzy portale zatopione w wysuniętej do przodu ścianie parteru. Środkowy, przedstawiający scenę Sądu Ostatecznego, jest nieco wyższy i szerszy od pozostałych. Po prawej znajduje się portal św. Anny, a po lewej, wpisany w trójkątny szczyt portal maryjny. Ponad nimi znajduje się galeria królewska, element charakterystyczny dla gotyckich katedr francuskich. Przedstawia ona 28 starotestamentowych królów Izraela, została realizowana w pierwszej tercji XIII wieku. Szybko zaczęła być interpretowana przez Paryżan jako przedstawienie królów francuskich. Do 1284 roku pogłoski urosły do rangi oficjalnej interpretacji, która trwała przez wiele wieków. Rozeta, o średnicy 9,6 metra stanowi aureolę, której centrum pokrywa się z głową sylwetki Marii z Dzieciątkiem, stojącej w otoczeniu aniołów na galerii królów. Podczas, gdy oś fasady akcentowana jest figurami biblijnych postaci cechujących się cnotliwością i czystością, na osi zdwojonych okien po lewej i prawej stronie znajdują się posągi Adama i Ewy – pierwszych ludzi skalanych grzechem. Powyżej ciągnie się pas galerii maswerkowej. Najwyższy poziom tworzą szczyty wież, których szerokość determinowana jest poprzez podwójne obejście.
Portal Św. Anny, znajdujący się pod prawą (południową) wieżą, częściowo został wykonany z rzeźb pochodzących ze starszego kościoła. W centralnej części tympanonu znajduje się Matka Boża siedząca na tronie pod baldachimem i trzymająca na łonie Dzieciątko, a po jej bokach stoją dwa anioły. Za aniołami po lewej i prawej stronie znajdują się odpowiednio: biskup z siedzącym i piszącym akolitą, oraz klęczący król. W nadprożu odnajdujemy, poczynając od lewej, pierwszego proroka Izajasza, który głosił nadejście Mesjasza, następnie sceny Zwiastowania i Nawiedzenia. Środkowy portal fasady przedstawia scenę Sądu Ostatecznego. W centrum górnego poziomu tympanonu widzimy sylwetkę Jezusa Chrystusa siedzącego na tronie sędziego. Na skraju tego samego poziomu znajdują się figury klęczących: po prawej Marii, a po lewej – apostoła Jana, wstawiających się za grzeszną ludzkością. Postaci te są oddzielone od Chrystusa aniołami, których sylwetki, trzymając w rękach krzyż, gwoździe i włócznie, wysuwają na pierwszy plan temat Męki i Śmierci Jezusa. Chrystus pokazuje swe rany w geście uniesionych dłoni – jawi się jako Zbawiciel. Poniżej jest zobrazowane ważenie dusz – ludzie pozbawieni skruchy zostają posłani do piekieł. W archiwolcie po prawej widzimy strącenie jednego z nich. Posłuszni nauczaniu Kościoła mogą mieć nadzieję zbawienia, co obrazuje ich droga na łono Abrahama, które wskazuje anioł po lewej stronie pierwszej archiwolty. Przedstawienia cnót i grzesznych czynów można dostrzec na biegnących poniżej dwóch rzędach reliefów, a na filarach drzwi znajdziemy postaci mądrych i głupich panien. Portal Koronacji Marii znajduje się po północnej stronie fasady (po lewej). Ikonografię jego tympanonu należy czytać od dołu do góry. Nad trumeau (pionowy element portalu, podtrzymujący tympanon) ze stojącą Matką Bożą znajduje się daszek nad Arką Przymierza, po bokach którego widnieją postaci siedzących patriarchów i królów. Arka Przymierza ma symbolizować katolickie dopatrywanie się w Starym Testamencie przyjęcia Matki Bożej do nieba. Powyżej znajduje się scena obrazująca samo wniebowzięcie, a na samej górze aniołów koronujących Marię. W ościeżach umieszczone zostały sylwetki lokalnych świętych.
W wieżach katedry umieszczone jest 10 katedralnych dzwonów. W wieży południowej jest największy dzwon Emmanuel, ważący 13 ton – jako jedyny przetrwał Wielką Rewolucję Francuską z 1789 roku. Nazwy innych dzwonów to: Anna Genowefa (Anne-Geneviève), Maria (Marie), Gabriel, Denis, Marcel, Szczepan (Étienne), Benedykt-Józef (Benoît-Joseph), Maurycy (Maurice) oraz Jan Maria (Jean Marie).
Nawa główna posiada sześciodzielne sklepienie krzyżowo-żebrowe. Elewacja jest na trzech poziomach. Pierwsza składa się z dużych arkad otwierających się na wewnętrzne nawy. Druga to empora otwierająca się na nawę poprzez przęsła utworzone z trzech arkad, wspartych na cienkich kolumnach ozdobionych małymi różyczkami. Nad tymi arkadami maswerk tych zatok jest pełny. Stojaki  . Wreszcie trzeci poziom to wysokie okna, które mają dwa lancety zwieńczone okulusem. Transept katedry znajduje się w jej centralnej części, prawie pośrodku między wieżami zachodniej fasady a wschodnią apsydą. Nieznacznie występuje on poza mury zewnętrzne naw bocznych. Portal do północnego transeptu jest zwieńczony efektownym oknem różanym. Podobny schemat jest powtórzony na południowym transepcie. Oba transepty łączy bogate zdobienie rzeźbami, przedstawiającymi m.in. sceny z życia św. Szczepana, lokalnych świętych oraz niemowlęctwo Chrystusa.
Ołtarz główny przedstawia Ludwika XIV odnawiającego śluby swego ojca Ludwika  XIII, obaj klęczącego przed Pietą. Ołtarz główny jest dzieło Nicolasa Coustou, natomiast same posągi: Ludwika XIV – autorstwa Antoine Coysevox, a Ludwika XIII – autorstwa Guillaume Coustou. Całość otacza seria sześciu posągów aniołów z brązu, a każdy z nich nosi narzędzie Męki Chrystusa (koronę cierniową, gwoździe ukrzyżowania, gąbkę nasączoną octem, napis na krzyżu, trzcinę, za pomocą której Chrystus został uderzony i włócznię, która przebiła jego serce). Od lat 90. zwieńczeniem piety jest Krzyż i Chwała stworzony przez Marca Couturiera. Krzyż to rzeźbiona drewniana konstrukcja pokryta złotem, a Chwała, obiekt aureoli nad Krzyżem, który przywodzi na myśl kształt ryby – symbolu chrześcijańskiego.
Szczególnie pięknymi ozdobami Notre-Dame są witraże, każdy z nich w unikatowy sposób przedstawia dzieje biblijnych postaci. Blask słoneczny, który wpada przez te kolorowe dzieła sztuki do środka katedry tworzy wewnątrz nieziemską atmosferę. W świątyni są trzy rozety. Na rozecie w zachodniej fasadzie, nad galerią królów, stoi Maryja z małym Jezusem, między Adamem a Ewą, pośrodku grzechu pierworodnego. Rozeta północna przedstawia Matkę Boską centralnie, w otoczeniu postaci ze Starego Testamentu. Natomiast południowa rozeta przedstawia postać Jezusa Chrystusa, w asyście panien mądrych i głupich, postaci świętych i dwunastu apostołów. Średnica rozet południowej i północnej  wynosi ponad 13 m. Ta zachodnia, nad głównym portalem, jest mniejsza  9,6 m. Podobno nie wszystkie witraże przetrwały pożar. Okien tak w ogóle katedra ma 113, a filarów 75.
Kaplice od strony południowej
Pierwsza kaplica, kaplica św. Eligiusza (przęsło 4) to dawna kaplica Złotników, znajduje się tam obraz Ukamienowanie św. Szczepana Charlesa Le Bruna (z 1651 r.). W drugiej kaplicy, kaplicy Dusz Czyśćcowych znajduje się obraz też Le Bruna Męczeństwo św. Andrzeja oraz drugi obraz Męczeństwo św. Barthélémy’ego Lubina Baugina. W trzeciej kaplicy, kaplicy św. Genowefy znajduje się dzieło Ukrzyżowanie św. Piotra Sébastiena Bourdona (z 1643 r.). Czwarta kaplica, kaplica św. Józefa, gdzie jest obraz Charlesa Poersona Głoszenie św. Piotra w Jerozolimie (z 1642 r.). W piątej kaplicy, kaplicy św. Piotra jest obraz Centurion Corneille u stóp św. Piotra, (z 1639 r.), dzieło Aubina Voueta. W szóstej kaplicy, kaplicy św. Anny jest obraz Laurenta de La Hyre Nawrócenie św. Pawła (z 1637 r.), a także Narodzenia Najświętszej Marii Panny autorstwa Le Naina. W ostatniej kaplicy, kaplicy Najświętszego Serca znajduje się obraz Święty Piotr uzdrawiający chorych Laurenta de La Hyre (z 1635 r.).
Kaplice wokół chóru
Zaczynając od prawej strony chóru, natrafiamy najpierw na zakrystię mszalną. Następnie w kaplicy św. Dionizego znajduje się grób Denysa Affre zamordowanego w 1848 roku, podczas zamieszek przy barykadach na Place de la Bastille. Następne jest wejścia do zakrystii kapituły, które prowadzi do skarbca katedry. Dalej znajduje się kaplica św. Magdaleny, w której znajduje się grób Marii Dominique Auguste Sibour. Kaplica św. Guillaume jest pierwszą z pięciu promieniujących kaplic absydy katedry. Znajduje się tam mauzoleum generała porucznika Henri Claude d’Harcourt autorstwa Jeana-Baptiste’a Pigalle’a , a także Nawiedzenie Najświętszej Maryi Panny autorstwa Jeana Jouveneta z 1716 r. oraz pomnik Jeana Jouvenela des Ursins i jego żony Michelle de Vitry. W następnej kaplicy, kaplicy św. Jerzego (od 1379 r. aż do rewolucji kaplica ta była siedzibą szewców), znajduje się grób Georgesa Darboya (rozstrzelany w 1871 roku wraz z 30 innymi księżmi wziętymi jako zakładnicy przez komunardów), a także posąg świętego Jerzego. Trzecią kaplicą lub kaplicą osiową katedry jest kaplica Maryi Dziewicy lub Notre-Dame-des-Sept-Douleurs, w której znajdują się posągi Alberta de Gondi (marszałka Francji), oraz Pierre’a de Gondi (kardynała i biskupa Paryża). Po jednej stronie kaplicy znajduje się fresk z XIV wieku przedstawiający Dziewicę i innych świętych otaczających duszę biskupa Szymona Matifasa de Bucy. Naprzeciw wejścia do tej osiowej kaplicy, w obejściu , tuż za chórem , znajduje się leżąca postać biskupa Simona Matifasa de Bucy (zm. 1304). Czwarta kaplica, czyli kaplica św. Marcela, zawiera groby kardynała Jean-Baptiste de Belloy i Hiacynta-Louisa de Quélen. W ostatniej z kaplic absydy, czyli kaplicy św. Ludwika, znajduje się grób kardynała de Noailles wyrzeźbiony przez Geoffroi-Dechaume. Ostatnimi kaplicami otaczającymi chór są kaplice boczne północne: w kaplicy Saint-Germain można zobaczyć nagrobek Antoine-Éléonor-Léon Leclerc de Juigné (zm. 1809). 1 grudnia  2018 roku z okazji setnej rocznicy odzyskania przez Polskę niepodległości dodano do kaplicy wizerunek Matki Bożej Częstochowskiej oraz wprowadzono relikwie św. Jana Pawła II. W następnej kaplicy poprzedzającej Czerwoną Bramę, czyli kaplicę św. Ferdynanda, znajdują się mauzolea Christophe’a de Beaumont (zm. 1781) i marszałka de Guébrianta (zm. 1643).
Kaplice od strony północnej (z zachodu na wschód, od fasady w stronę chóru)
W pierwszej – kaplicy chrzcielnej znajduje się chrzcielnica wykonana według planów Viollet-le-Duc oraz obrazy Zesłanie Ducha Świętego Jacques’a Blancharda (z 1634 r.) i Pokłon pasterzy Jérôme’a Franckena (z 1585 r.). W drugiej kaplicy, kaplica św. Karola widać obraz Nicolasa Loira Św. Pawła oślepiającego fałszywego proroka Barjesu (z 1650 r.). Trzecia kaplica to kaplica Świętego Dzieciństwa (lub Dzieciństwa Misyjnego) zawiera relikwiarz św. Pawła Tchena (chińskiego męczennika), w kaplicy znajduje się także obraz Louisa Testelina Biczowanie św. Pawła i św. Sylasa. W kaplicy czwartej, kaplicy św. Wincentego a Paulo jest dzieło Gabriela Blancharda z 1670 roku przedstawiający św. Andrzeja oraz pomnik kardynała Amette wykonany w 1923 roku przez Hippolyte’a Lefèbvre’a. Piąta kaplica jest poświęcona Matce Bożej z Guadalupe (z Meksyku), jest tam też obraz Louisa Chéro z 1687 roku Prorok Agabus przepowiadający swoje cierpienia w Jerozolimie św. Pawłowi. W szóstej, kaplicy św. Landrego obraz Mathieu Eliasa Synowie Scévy pobici przez demona (z 1702 r.) oraz obraz Ukrzyżowanie św. Andrzeja autorstwa Charlesa le Bruna. Wreszcie w siódmej kaplicy, kaplicy św. Klotyldy znajduje się nagrobek kanonika Étienne Yverta.
Organy chóru składają się z trzydziestu głosów rozmieszczonych na dwóch instrumentach klawiszowych i pedalboardzie. Posiada dwa tysiące piszczałek. W najstarszej części katedry znajduje się chór kościelny, który otacza prezbiterium (ukończony w 1177 r.). Jest to swoista Biblia pauperum, czyli Biblia dla ubogich, przedstawiająca sceny z życia Chrystusa, od narodzin do wniebowstąpienia.
Głównymi eksponatami eksponowanymi w skarbcu są: relikwiarz Krzyża Palatyńskiego 202, który znajduje się w tym miejscu od 1828 r. Swoją nazwę zawdzięcza zmarłej w XVII wieku księżniczce palatyńskiej Annie de Gonzague de Cleves . Relikwiarz ten przeznaczony jest do przechowywania kawałka prawdziwego Krzyża oraz gwoździa. Kolejnym dziełem o wielkiej wartości jest starożytny relikwiarz Świętej Korony Cierniowej. Znajdują się tam także relikwie św. Ludwika , króla Francji: szaty (m.in. koszula św. Ludwika ), fragment jego szczęki oraz żebro.