Gdzie się znajduje?
Oświęcim to miasto w województwie Małopolskim, leży w centrum Kotliny Oświęcimskiej, między Pogórzem Karpackim a Wyżyną Śląską.
Historycznie przynależy do Małopolski, choć bywa też wiązany ze Śląskiem. W XII wieku był głównym grodem kasztelanii oświęcimskiej, stanowiącej część ziemi krakowskiej. W drugiej połowie XII lub pierwszej połowie XIII wieku Oświęcim został przyłączony do Górnego Śląska, w ramach którego należał kolejno do księstw: raciborskiego, opolsko-raciborskiego, cieszyńskiego i oświęcimskiego. W 1564 księstwo oświęcimskie zostało włączone do Polski i przekształcone w powiat śląski województwa krakowskiego, w wyniku czego miasto ponownie stało się częścią Małopolski. Natomiast o historycznej przynależności do Śląska świadczy do dziś herb miasta, w którym znajdują się dwie połowy górnośląskiego żółtego (złotego) orła piastowskiego bez korony na niebieskim tle.
Dojazd/dojście
Do Oświęcimia można dojechać samochodem od strony Krakowa, ale również od Katowic czy od Bielska-Białej. Z tych miast zajdziemy też połączenia autobusowe i kolejowe. Synagoga w Oświęcimiu jest oddalona od dworca kolejowego o jakieś niecałe 2 km, położona po drugiej stronie Soły, na oświęcimskiej starówce, niedaleko Zamku. Gdyby było to za daleko, zawsze można skorzystać z miejskiego autobusu linii nr 1.
Historia
Koncepcje budowy synagogi narodziły się zapewne zaraz po zarejestrowaniu w 1893 roku bractwa Chewra Lomdei Misznajot. Pierwotnie członkowie tego stowarzyszenia modlili się w synagodze chasydów z Chrzanowa. W 1912 roku bractwo odkupiło posesję położoną przy placu Szpitalnym od małżeństwa Józefa i Gizeli Glassów. Już w 1913 roku rozpoczęto starania mające na celu budowę synagogi oraz siedziby stowarzyszenia.
Synagoga funkcjonowała już od września 1918 roku. W 1921 roku było 4950 Żydów, co stanowiło 40% ludności Oświęcimia. Po wkroczenia wojsk niemieckich, podczas II wojny światowej, Niemcy zdewastowali wnętrze synagogi i urządzili w niej magazyn amunicji. Po wkroczeniu do Oświęcimia wojsk sowieckich synagoga powróciła do swojej oryginalnej funkcji i służyła małej, lokalnej społeczności żydowskiej (w 1946 r. żyło ich tutaj tylko186). Jednak do 1955 roku prawie wszyscy Żydzi oświęcimscy wyjechali z miasta, a bożnica pozostała opuszczona. Wówczas prawdopodobnie zostało wywiezione całe wyposażenie wnętrza. W 1977 roku budynek synagogi został przejęty przez Skarb Państwa i od tego czasu znajdowała się w nim m.in. hurtownia dywanów (1992–1997).
W marcu 1998 roku na mocy ustawy z 1997 roku o restytucji mienia żydowskiego, synagoga jako pierwszy obiekt żydowskiego kultu religijnego został zwrócony Gminie Wyznaniowej Żydowskiej w Bielsku-Białej, która przekazała ją fundacji Edukacyjne Centrum Żydowskie w Oświęcimiu, założonej w 1996 r. na wzór Auschwitz Jewish Center Foundation w Nowym Jorku powstałego w 1995 r. Fundacja z inicjatywy biznesmena Freda Schwartza niezwłocznie przeprowadziła gruntowny remont obiektu, dzięki któremu odrestaurowana synagoga we wrześniu 2000 r. została ponownie otwarta dla celów religijnych i edukacyjnych. Od września 2006 Centrum Żydowskie i synagoga są częścią Muzeum Dziedzictwa Żydowskiego w Nowym Jorku. W sąsiadującym z bożnicą budynku, w odrestaurowanym domu ostatniego żydowskiego oświęcimianina Szymona Klugera (1925-2000), znalazło swoją siedzibę Centrum Żydowskie, które dokumentuje losy Żydów oświęcimskich, a także zajmuje się edukacją ze szczególnym uwzględnieniem problematyki Holokaustu i współczesnych zagrożeń związanych z nietolerancją i uprzedzeniami. W Centrum działa także Cafe Bergson i sklep z pamiątkami.
Co możemy zobaczyć
Synagoga Chewra Lomdej Misznajot w Oświęcimiu jest budynkiem murowanym, wzniesionym na planie prostokąta parterowym, nakrytym dachem dwuspadowym ożywionym kamiennymi kulami na postumentach ustawionych w narożnikach połaci dachowych. Elewacje ozdobione są skromnymi detalami architektonicznymi. Na poddaszu dawniej mieściło się pomieszczenie do studiowania Talmudu. Synagoga posiada nieregularnie rozmieszczone okna, część znajdująca się na ścianach wschodniej i zachodniej jest półokrągle zakończona, a na południowej zakończona łukiem odcinkowym.
We wnętrzu znajduje się duża sala modlitewna sąsiadująca z dawnym babińcem. Pomieszczenia doświetlane są oknami. W sali modlitewnej (w części dla mężczyzn), znajdują się m.in. drewniane Aron ha-kodesz (szafa ołtarzowa służąca do przechowywania zwojów Tory, pięciu pierwszych ksiąg Biblii, najważniejszego tekstu objawionego judaizmu), bima (podwyższone miejsce ze stołem do wykładania i czytania Tory) oraz ławy. Na ścianie zachodniej znajduje się malutka biblioteczka z żydowskimi książkami do nabożeństwa. Całość oświetla duży żyrandol. Pierwotnie na poddaszu synagogi mieściło się pomieszczenie do studiowania Talmudu (komentarzy do Tory). Na ścianie sali modlitewnej zachował się niewielki fragment oryginalnej dekoracji malarskiej. W sali znajdują się dwie tablice z inskrypcjami w języku hebrajskim. Tablica z 1928 r. jest jedynym zachowanym oryginalnym detalem dawnego wyposażenia synagogi i upamiętnia jej administratorów, opiekunów lub dozorców. Druga tablica z 1907 r., ufundowana została przez żonę ku czci zmarłego męża, a umieszczono ją w tym miejscu po 1945 r. Od strony północnej znajduje się mniejsze pomieszczenie w którym dawniej znajdował się babiniec, połączony z salą główną małymi oknami.
W sąsiadującym z synagogą budynku prezentowana jest wystawa Oszpicin (tak Żydzi nazywali Oświęcim) – historia żydowskiego Oświęcimia, przedstawiająca dzieje lokalnej społeczności żydowskiej od 1. poł. XVI w. do czasów współczesnych. Obok dokumentów, fotografii i judaików ze zniszczonej przez hitlerowców Wielkiej Synagogi w mieście można tutaj zobaczyć wiele przedmiotów związanych z codziennym życiem oraz handlem i rzemiosłem. W części ekspozycji zapoznać się można z relacjami byłych mieszkańców Oświęcimia, którzy przeżyli Holokaust i zamieszkali w Izraelu. W centrum edukacyjnym organizowane są wykłady, seminaria, spotkania i imprezy kulturalne. Znajduje się tu także bogaty księgozbiór biblioteczny z książkami o tematyce żydowskiej w językach polskim, angielskim, niemieckim i hebrajskim.
