Osiedle Nikiszowiec swą nazwę zawdzięcza zbudowanemu tutaj na początku XX wieku szybowi kopalnianemu „Nickischschacht” (dziś „Poniatowski”), który zaś otrzymał swoje miano na cześć barona Nickisch von Rosenegk, będącego członkiem rady nadzorczej ówczesnego właściciela tych terenów spółki „Spadkobiercy Jerzego Giesche” (niem. „Georg von Giesche’s Erben”).
W województwie śląskim znajdziemy około 200 osiedli patronackich, czyli takich, które zostały wybudowane przez zakłady przemysłowe dla swoich pracowników. Jednak niewiele z nich prezentuje taki rozmach rozwiązań urbanistycznych jak katowicki Nikiszowiec.
Gdzie się znajduje?
Katowice to stolica województwa śląskiego, największe miasto Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego. Jest siedzibą Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii.
Katowice leżą na trasie głównych szlaków krajowych i międzynarodowych zarówno drogowych (A1 i A4), jak i kolejowych. Jest też możliwy przylot samolotem – funkcjonuje międzynarodowy port lotniczy Katowice-Pyrzowice.
Dojazd/dojście
Nikiszowiec jest położony około 8 km od centrum. Można tam dojechać samochodem lub autobusem – np. spod dworca PKP linią 674 (jedzie około 30 minut, a przystanek ma w samym centrum Nikiszowca, przy kościele św. Anny).
Historia
Osiedle robotnicze Nikiszowiec zostało zbudowane w latach 1908-1915 (druga faza budowy w okresie 1920-1924) na terenie gminy Janów. Osiedle zostało zaprojektowane przez kuzynów Jerzego i Emila Zillmannów, autorów kilku innych projektów w okolicy, m.in. „miasta-ogrodu” Giszowca położonego 3 km na południe.
Podczas powstań śląskich (1919-21), a szczególnie w czasie pierwszego powstania w Nikiszowcu toczyły się zacięte walki o przyłączenie terenów Górnego Śląska do Polski. O wydarzeniach tamtych czasów opowiada interesujący film Kazimierza Kutza „Sól ziemi czarnej”. Pod koniec drugiej dekady XX wieku Nikiszowiec liczył około 7 tysięcy mieszkańców.
W roku 1927 w centralnej części dzielnicy otwarto okazały kościół w stylu neobarokowym, którego budowę rozpoczęto jeszcze przed wybuchem I wojny światowej.
Przed II wojną światową, w latach 30-tych wielkiego kryzysu, w Nikiszowcu miały miejsce strajki górnicze. Górnicy walczyli o lepsze warunki życia i wyższe zarobki. O tym okresie opowiada inny film Kazimierza Kutza „Perła w koronie”.
W roku 1960 Nikiszowiec został przyłączony do Katowic. Od roku 1978 Nikiszowiec, który uznano za obiekt zabytkowy, pozostaje pod ochroną konserwatorską.
Architektura i urbanistyka
Miejsce na budowę Nikiszowca wyznaczono na zachód od Janowa. W odróżnieniu od osiedla w Giszowcu, gdzie zabudowę tworzą domy jedno- i dwurodzinne w ogrodach, w Nikiszowcu zastosowano zwartą, blokową zabudowę. Pierwszy blok mieszkalny oddano do użytku w 1911 roku, a ostatni ukończono w 1919 roku. Osiedle uzyskało obecny wygląd w 1927 roku, kiedy to zakończono budowę kościoła.
Układ urbanistyczny osiedla
Punktem centralnym układu urbanistycznego osiedla jest wydłużony plac Wyzwolenia, będący przedłużeniem ulicy Janowskiej. Przy nim ulokowano najważniejsze budynki usługowe: sklepy, kościół, restaurację, posterunek policji. Na południe od placu Wyzwolenia i ulicy Janowskiej znajduje się zabudowa mieszkaniowa. Tworzą ją bloki mieszkalne (trzykondygnacyjne o 12 mieszkaniach) połączone w sześć zwartych, zamkniętych kwartałów, wydzielonych przecinającymi się prostopadle ulicami. Wewnątrz kwartałów, na podwórzach, wprowadzono zabudowania gospodarcze: chlewiki, w których mieszkańcy hodowali zwierzęta (króliki, gołębie, kozy, świnie) oraz piece do wypieku chleba (tzw. piekarnioki). Z ulicy do wnętrza kwartałów prowadziły szerokie, sklepione przejścia (tzw. ajnfarty). Zamknięcia ulic podkreślają przerzucone nad nimi przewiązki wsparte na szerokich arkadach, łączące bloki mieszkalne.
W części północnej znajdują się trzy kwartały wydzielone ulicami zbiegającymi się promieniście na placu Wyzwolenia. Tutaj, w sąsiedztwie dawnego szybu Nickisch (później Poniatowski), znajduje się największy kwartał na osiedlu. Zlokalizowano w jego obrębie najważniejsze budynki administracyjne kopalni Giesche, a także obiekty zaplecza socjalnego, między innymi budynek dyrekcji kopalni oraz dom noclegowy dla samotnych górników z 504 łóżkami. Tędy też, poprzez znajdującą się tu łaźnię i cechownię, prowadziła droga górników z domu do miejsca pracy. W kwartale tym umieszczono ponadto pralnię z maglem i suszarnią, oraz obsługujące osiedle: kotłownię i wieżę ciśnień.
We wschodniej części Nikiszowca wybudowano dwa wolnostojące budynki szkół wraz z mieszkaniami dla nauczycieli, a także kościół z plebanią, natomiast poza torami kolejowymi (za terenem osiedla), przy obecnej ul. Zamkowej powstały szpital (barak zakaźny), ochronka dla dzieci oraz oczyszczalnia ścieków.
Zabudowa mieszkaniowa
Na osiedlu powstało około 1 000 mieszkań, Kwartał mieszkalny składał się ze 165 mieszkań. razem z podwórzem i ulicą zajmował przeciętnie 1300 m². Typowe mieszkanie w Nikiszowcu składało się z 2 pokoi z kuchnią i miało powierzchnię około 63 m².
Zabudowa z surowej czerwonej cegły licówki stanowi o architektonicznym charakterze osiedla. Celem uniknięcia monotonii Zillmannowie nadali familokom indywidualny charakter poprzez silne zróżnicowanie detali takich jak łukowe nadproża otworów okiennych i drzwiowych, wykusze o różnej wysokości, głębokości i kształcie czy portale.
Budynki użyteczności publicznej i infrastruktura
Zarówno na terenie Nikiszowca, jak i Giszowca znajdowały się sklepy, piekarnia, szkoła i gospoda. W Nikiszowcu umieszczono ponadto obiekty usługowe obsługujące mieszkańców obydwóch osiedli. Były to: kościół, apteka, posterunek policji z aresztem oraz barak zakaźny. Opiekę lekarską zapewniał lekarz na terenie Giszowca.
Znaczna większość budynków zachowana jest bez znacznych zmian i przebudów. Są to:
• tzw. Konsum – ciąg sklepów w podcieniach w części północnej placu Wyzwolenia,
• pralnia z suszarnią oraz magiel przy ul. Rymarskiej (obecnie Dział Etnologii Miasta – Oddział Muzeum Historii Katowic),
• dawna gospoda z salą widowiskową w części wschodniej placu Wyzwolenia, budynek ozdobiony mozaiką przedstawiającą róże, nawiązującą do motywu stosowanego w śląskim stroju ludowym (obecnie poczta),
• apteka i posterunek policji w części zachodniej placu Wyzwolenia (późniejszy zakład fotograficzny „Niesporek”),
• kościół św. Anny – w południowej części placu,
• dom noclegowy dla samotnych górników przy ul. Janowskiej (obecnie budynek mieszkalny z restauracją),
• szkoły wraz z mieszkaniami dla nauczycieli (obecnie Szkoła Podstawowa nr 53),
• barak dla zakaźnie chorych oraz ochronka dla dzieci (poza ścisłym terenem osiedla przy ulicy Zamkowej, obecnie Zespół Szkół Specjalnych nr 7).
Osiedle Nikiszowiec od początku było wyposażone w energię elektryczną, a także było w pełni skanalizowane i podłączone do wodociągów. Do każdego mieszkania doprowadzona była woda pitna. Energię elektryczną dostarczano z przykopalnianej elektrowni św. Jerzego (obecnie Dalkia Polska Energia – Zakład Produkcyjny Wieczorek). Kopalnia zapewniała również ochronę przeciwpożarową.
Rozporządzeniem Prezydenta RP z dnia 14 stycznia 2011 osiedle zostało uznane za Pomnik Historii.