Gdzie się znajduje?
Katowice to stolica województwa śląskiego, największe miasto Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego. Jest siedzibą Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii.
Katowice leżą na trasie głównych szlaków krajowych i międzynarodowych zarówno drogowych (A1 i A4), jak i kolejowych. Jest też możliwy przylot samolotem – funkcjonuje międzynarodowy port lotniczy Katowice-Pyrzowice.
Dojazd/dojście
Nikiszowiec jest położony około 8 km od centrum. Można tam dojechać samochodem lub autobusem – np. spod dworca PKP linią 674 (jedzie około 30 minut, a przystanek ma w samym centrum Nikiszowca, przy kościele św. Anny).
Historia
Osiedle robotnicze Nikiszowiec zostało zbudowane w latach 1908-1915 (druga faza budowy w okresie 1920-1924) na terenie gminy Janów. Osiedle zostało zaprojektowane przez kuzynów Jerzego i Emila Zillmannów, autorów kilku innych projektów w okolicy, m.in. „miasta-ogrodu” Giszowca położonego 3 km na południe.
Podczas powstań śląskich (1919-21), a szczególnie w czasie pierwszego powstania w Nikiszowcu toczyły się zacięte walki o przyłączenie terenów Górnego Śląska do Polski. O wydarzeniach tamtych czasów opowiada interesujący film Kazimierza Kutza „Sól ziemi czarnej”. Pod koniec drugiej dekady XX wieku Nikiszowiec liczył około 7 tysięcy mieszkańców.
W roku 1927 w centralnej części dzielnicy otwarto okazały kościół w stylu neobarokowym, którego budowę rozpoczęto jeszcze przed wybuchem I wojny światowej.
Przed II wojną światową, w latach 30-tych wielkiego kryzysu, w Nikiszowcu miały miejsce strajki górnicze. Górnicy walczyli o lepsze warunki życia i wyższe zarobki. O tym okresie opowiada inny film Kazimierza Kutza „Perła w koronie”.
W roku 1960 Nikiszowiec został przyłączony do Katowic. Od roku 1978 Nikiszowiec, który uznano za obiekt zabytkowy, pozostaje pod ochroną konserwatorską.
Architektura i urbanistyka
Miejsce na budowę Nikiszowca wyznaczono na zachód od Janowa. W odróżnieniu od osiedla w Giszowcu, gdzie zabudowę tworzą domy jedno- i dwurodzinne w ogrodach, w Nikiszowcu zastosowano zwartą, blokową zabudowę. Pierwszy blok mieszkalny oddano do użytku w 1911 roku, a ostatni ukończono w 1919 roku. Osiedle uzyskało obecny wygląd w 1927 roku, kiedy to zakończono budowę kościoła.
Układ urbanistyczny osiedla
Punktem centralnym układu urbanistycznego osiedla jest wydłużony plac Wyzwolenia, będący przedłużeniem ulicy Janowskiej. Przy nim ulokowano najważniejsze budynki usługowe: sklepy, kościół, restaurację, posterunek policji. Na południe od placu Wyzwolenia i ulicy Janowskiej znajduje się zabudowa mieszkaniowa. Tworzą ją bloki mieszkalne (trzykondygnacyjne o 12 mieszkaniach) połączone w sześć zwartych, zamkniętych kwartałów, wydzielonych przecinającymi się prostopadle ulicami. Wewnątrz kwartałów, na podwórzach, wprowadzono zabudowania gospodarcze: chlewiki, w których mieszkańcy hodowali zwierzęta (króliki, gołębie, kozy, świnie) oraz piece do wypieku chleba (tzw. piekarnioki). Z ulicy do wnętrza kwartałów prowadziły szerokie, sklepione przejścia (tzw. ajnfarty). Zamknięcia ulic podkreślają przerzucone nad nimi przewiązki wsparte na szerokich arkadach, łączące bloki mieszkalne.
W części północnej znajdują się trzy kwartały wydzielone ulicami zbiegającymi się promieniście na placu Wyzwolenia. Tutaj, w sąsiedztwie dawnego szybu Nickisch (później Poniatowski), znajduje się największy kwartał na osiedlu. Zlokalizowano w jego obrębie najważniejsze budynki administracyjne kopalni Giesche, a także obiekty zaplecza socjalnego, między innymi budynek dyrekcji kopalni oraz dom noclegowy dla samotnych górników z 504 łóżkami. Tędy też, poprzez znajdującą się tu łaźnię i cechownię, prowadziła droga górników z domu do miejsca pracy. W kwartale tym umieszczono ponadto pralnię z maglem i suszarnią, oraz obsługujące osiedle: kotłownię i wieżę ciśnień.
We wschodniej części Nikiszowca wybudowano dwa wolnostojące budynki szkół wraz z mieszkaniami dla nauczycieli, a także kościół z plebanią, natomiast poza torami kolejowymi (za terenem osiedla), przy obecnej ul. Zamkowej powstały szpital (barak zakaźny), ochronka dla dzieci oraz oczyszczalnia ścieków.
Zabudowa mieszkaniowa
Na osiedlu powstało około 1 000 mieszkań, Kwartał mieszkalny składał się ze 165 mieszkań. razem z podwórzem i ulicą zajmował przeciętnie 1300 m². Typowe mieszkanie w Nikiszowcu składało się z 2 pokoi z kuchnią i miało powierzchnię około 63 m².
Zabudowa z surowej czerwonej cegły licówki stanowi o architektonicznym charakterze osiedla. Celem uniknięcia monotonii Zillmannowie nadali familokom indywidualny charakter poprzez silne zróżnicowanie detali takich jak łukowe nadproża otworów okiennych i drzwiowych, wykusze o różnej wysokości, głębokości i kształcie czy portale.
Budynki użyteczności publicznej i infrastruktura
Zarówno na terenie Nikiszowca, jak i Giszowca znajdowały się sklepy, piekarnia, szkoła i gospoda. W Nikiszowcu umieszczono ponadto obiekty usługowe obsługujące mieszkańców obydwóch osiedli. Były to: kościół, apteka, posterunek policji z aresztem oraz barak zakaźny. Opiekę lekarską zapewniał lekarz na terenie Giszowca.
Znaczna większość budynków zachowana jest bez znacznych zmian i przebudów. Są to:
• tzw. Konsum – ciąg sklepów w podcieniach w części północnej placu Wyzwolenia,
• pralnia z suszarnią oraz magiel przy ul. Rymarskiej (obecnie Dział Etnologii Miasta – Oddział Muzeum Historii Katowic),
• dawna gospoda z salą widowiskową w części wschodniej placu Wyzwolenia, budynek ozdobiony mozaiką przedstawiającą róże, nawiązującą do motywu stosowanego w śląskim stroju ludowym (obecnie poczta),
• apteka i posterunek policji w części zachodniej placu Wyzwolenia (późniejszy zakład fotograficzny „Niesporek”),
• kościół św. Anny – w południowej części placu,
• dom noclegowy dla samotnych górników przy ul. Janowskiej (obecnie budynek mieszkalny z restauracją),
• szkoły wraz z mieszkaniami dla nauczycieli (obecnie Szkoła Podstawowa nr 53),
• barak dla zakaźnie chorych oraz ochronka dla dzieci (poza ścisłym terenem osiedla przy ulicy Zamkowej, obecnie Zespół Szkół Specjalnych nr 7).
Osiedle Nikiszowiec od początku było wyposażone w energię elektryczną, a także było w pełni skanalizowane i podłączone do wodociągów. Do każdego mieszkania doprowadzona była woda pitna. Energię elektryczną dostarczano z przykopalnianej elektrowni św. Jerzego (obecnie Dalkia Polska Energia – Zakład Produkcyjny Wieczorek). Kopalnia zapewniała również ochronę przeciwpożarową.
CIEKAWOSTKI
Rozporządzeniem Prezydenta RP z dnia 14 stycznia 2011 osiedle zostało uznane za Pomnik Historii.
