
Sokół wędrowny (Falco peregrinus) to ptak drapieżny, z rodziny sokołowatych. Jest to największy z sokołów występujących w Polsce.
Typ: strunowce Chordata, podtyp: kręgowce Vertebrata, gromada: ptaki Aves, rząd: sokołowe Falconiformes, rodzina: sokołowate Falconidae, podrodzina: sokoły Falconinae, rodzaj: Falco
Biologia i występowanie
Długość ciała sokoła wędrownego wynosi 35–45 cm, rozpiętość skrzydeł około 100 cm, a masa ciała wynosi od 0,58–1,1 kg. Dorosły sokół ma krępą sylwetkę, o silnej budowie ciała z długimi, ostro zakończonymi skrzydłami i masywną głową. Samica większa o około 1/3. Ptaki obu płci ubarwione podobnie. Dorosłe – wierzch stalowoszary z rozjaśnieniem na kuprze, wole kremowe, spód biały z nakrapianiem na piersi w kształcie łez, a poniżej ciemnym poprzecznym prążkowaniem. Na policzkach charakterystyczny czarny „wąs” kontrastującym z białym policzkiem. Jest bardziej wyrazisty w porównaniu z innymi sokołami podobnej wielkości. Szyja i ogon krótkie. Dziób krótki, silnie hakowato zagięty z charakterystycznym „zębem” w górnej części i odpowiadającym mu wcięciem w żuchwie. Nogi, woskówka, obramowanie oczu i nasady dzioba w intensywnie żółtym kolorze. Osobniki młode – wierzch ciemnobrązowy, spód kremowy z podłużnym prążkowaniem. Mają jasne kreskowanie na bokach głowy i karku, a kremowo ubarwiony spód uwidacznia grube i ciemne kreski. Wąs jest niewyraźnie zaznaczony.
Zachowanie
Sokół wędrowny jest powszechnie uznawany za najszybszego ptaka na świecie. Jego lot jest zwinny i energiczny, choć uspokaja się przy dłuższych dystansach. Skrzydła są wtedy lekko zagięte. Szybkość, z jaką porusza się sokół w trakcie ataku na zwierzynę, zmierzył Ken Franklin w latach 90. Skoczył z ptakiem na dużej wysokości z samolotu i osiągnął prędkość 400 km/h. Uważa jednak, że mogłaby być ona jeszcze większa.
Żywi się głównie ptakami złapanymi w locie. Technika tych łowów jest niezwykle imponująca – drapieżnik, wypatrzywszy ofiarę, wznosi się na znaczną wysokość, z której następnie opada na swoją zdobycz. W tym pikującym locie osiąga prędkości równe 200-300 km/h. Dopadłszy ofiarę, uśmierca ją za pomocą bardzo ostrego szpona. Nieszczęśnikami, które mogą zginąć w ten sposób są wróble, gołębie, szpaki, drozdy, ale czasem także kaczki czy kruki.
Rozmnażanie
Sokoły wędrowne, jak większość drapieżnych ptaków, żyją w monogamicznych związkach – najczęściej tworzą pary na całe życie. Po zajęciu gniazda i rewiru otaczającego je, para może przebywać w nim nawet 15 lat. To długi czas, biorąc pod uwagę fakt, że ptaki te na wolności zazwyczaj dożywają do 18 lat. Do lęgów przystępują na przełomie marca i kwietnia. Samce wykonują wówczas wysokie i faliste loty, informujące o ich obecności na danym terytorium, a także nawołują swoje samice. Potem pary odbywają loty godowe wspólnie. Samiec następnie przynosi swojej partnerce upolowaną zdobycz, po czym następuje kopulacja. Samica składa 3 -4 jaja, czasem brązowo nakrapiane, wielkością porównywalne z kurzymi. Po 32 dniach wysiadywania, pisklęta wykluwają się i przebywają w gnieździe 2 – 3 tygodnie. W tym czasie samiec poluje i żywi całą rodzinę, samica zaś pozostaje z młodymi. Kiedy potomstwo staje się coraz większe, oboje rodziców musi polować, by zaspokoić rosnące apetyty dorastających ptaków, które przebywają pod ich opieką jeszcze około 1,5 miesiąca. Kiedy młode sokoły osiągają samodzielność opuszczają rewir rodziców i podejmują wędrówkę, która trwa do osiągnięcia przez nie dojrzałości płciowej, czyli do 5 roku życia.
Siedlisko
Sokół wędrowny zajmuje najczęściej doliny rzeczne i obszary górskie, w Europie także lasy w pobliżu wód ze starodrzewem i wysokimi drzewami. Od połowy XX wieku często zasiedla także tereny zurbanizowane. Półki skalne zastąpione są tam przez wysokie budynki. Miasta obfitują w pokarm – gołębie skalne i pocztowe oraz inne ptaki i… brakuje naturalnych wrogów. Unika jednak wysokogórskich regionów, najwyżej położone w górach gniazdo sokoła wędrownego zaobserwowano na wysokości 1760 m n.p.m. w Alpach Szwajcarskich. Gniazdować może w trojaki sposób – na drzewach, wśród skał lub na ziemi. Jeśli tylko środowisko temu sprzyja, najchętniej wybierają skały i ich naturalne nisze. Właściwie sokoły nie budują własnych gniazd, gdy osiedlają się wśród skał, wybierają po prostu miejsca naturalnie wyżłobione. Jeżeli zaś gniazdują na drzewach, zwykle zajmują opuszczone gniazda innych ptaków, np. kruków. Gniazda naziemne zdarzają się bardzo rzadko, ponieważ nie zawsze zapewniają one ptakom i ich młodym odpowiednią ochronę przed zagrożeniem.
Występowanie
Sokół wędrowny to najbardziej rozpowszechniony gatunek sokoła na świecie. W Europie sokół wędrowny zasiedla głównie Holandię, Niemcy, Polskę, Białoruś, Rosję, a także południową część Skandynawii. Poza Europą spotkać go można także w Kanadzie, Australii, Japonii, Kenii, a nawet w RPA. Tak szeroki zakres występowania sokoła wędrownego sprawia, że jest on uznawany za gatunek kosmopolityczny. Nazwa gatunkowa – sokół wędrowny – nie jest tylko umowna, ponieważ, o ile osobniki gniazdujące w cieplejszym klimacie, np. w środkowej Europie, czy Afryce, prowadzą osiadły tryb życia, to sokoły, które występują w Skandynawii, odbywają zimowe wędrówki do środkowej i zachodniej Europy. Inną grupą, która wędruje niezależnie od występowania, są młode, jednoroczne sokoły, samodzielne, ale jeszcze niedojrzałe płciowo.
W Polsce, gdzie żyje podgatunek nominatywny F. p. peregrinus, jest znów lęgowy, choć bardzo rzadki. W latach 60. był na skraju wymarcia, ale wieloletnia ochrona poskutkowała gniazdowaniem na terenie kraju. Głównym powodem takiego stanu było powszechne stosowanie środków ochrony roślin, a zwłaszcza DDT. Toksyczne substancje gromadziły się w organizmie tego drapieżnika i powodowały jego bezpłodność. Liczebność krajowej populacji lęgowej w latach 2000–2008 oceniano zaledwie na około 10 par, w latach 2013–2016 na 30–55 par, a w roku 2020 na 55 par. Jedna z nich regularnie gniazduje od 1998 roku na Pałacu Kultury i Nauki w Warszawie. Z gniazd m.in. na PKiN oraz na Bielanach, a także na kominie MPEC we Włocławku, KGHM w Głogowie, Lotosu w Gdańsku, PKN ORLEN w Płocku, Zakładach Chemicznych w Policach, kominie Elektrociepłowni 2 oraz PGE w Gdyni, kominie MEC w Koszalinie i kominie Elektrociepłowni Wrotków PGE w Lublinie prowadzona jest transmisja internetowa. W Polsce prowadzone są prace nad restytucją populacji nadrzewnej, jedynej nadal zagrożonej według IUCN/BirdLife International.
Ochrona
W Polsce objęty ochroną gatunkową ścisłą. Wymaga ochrony czynnej. Wokół gniazd sokołów wędrownych obowiązuje strefa ochronna: przez cały rok w promieniu do 200 m, a okresowo (od 1.01 do 31.07) – w promieniu do 500 m od gniazda. Na Czerwonej liście ptaków Polski został sklasyfikowany jako gatunek narażony (VU – Vulnerable).
