Zamek w Oświęcimiu

Gdzie się znajduje?

Oświęcim to miasto w województwie Małopolskim, leży w centrum Kotliny Oświęcimskiej, między Pogórzem Karpackim a Wyżyną Śląską.
Historycznie przynależy do Małopolski, choć bywa też wiązany ze Śląskiem. W XII wieku był głównym grodem kasztelanii oświęcimskiej, stanowiącej część ziemi krakowskiej. W drugiej połowie XII lub pierwszej połowie XIII wieku Oświęcim został przyłączony do Górnego Śląska, w ramach którego należał kolejno do księstw: raciborskiego, opolsko-raciborskiego, cieszyńskiego i oświęcimskiego. W 1564 księstwo oświęcimskie zostało włączone do Polski i przekształcone w powiat śląski województwa krakowskiego, w wyniku czego miasto ponownie stało się częścią Małopolski. Natomiast o historycznej przynależności do Śląska świadczy do dziś herb miasta, w którym znajdują się dwie połowy górnośląskiego żółtego (złotego) orła piastowskiego bez korony na niebieskim tle.
Dojazd/dojście
Do Oświęcimia można dojechać samochodem od strony Krakowa, ale również od Katowic czy od Bielska-Białej. Z tych miast zajdziemy też połączenia autobusowe i kolejowe. Zamek w Oświęcimiu jest oddalony od dworca kolejowego o jakieś 1,5 km, położony po drugiej stronie Soły, zaraz za mostem. Gdyby było to za daleko, zawsze można skorzystać z miejskiego autobusu linii nr 1.

Historia

Pierwsze wzmianki o kasztelanii oświęcimskiej pochodzą z okresu, gdy została ona przyłączona do księstwa opolskiego (lata 1177–1179). Przebudowę i umocnienie obronne zamku przypisuje się synowi Mieszka Plątonogiego księciu Kazimierzowi. Z okresu jego panowania zachowały się ślady najstarszego muru ziemno-drewnianego otaczającego wzgórze zamkowe. Drewniany zamek na wzgórzu był siedzibą kasztelana, którym w 1217 roku był Phalislaus.
W 1241 roku gród oświęcimski został zniszczony przez Tatarów, pod dowództwem Baidara, zmierzających na Śląsk. Mieszko II Otyły, książę opolsko-raciborski, odbudował zamek oraz częściowo otoczył wzgórze zamkowe murem obronnym, a na wzgórzu rozpoczęto wznoszenie kamiennego stołpu na planie kwadratu. Koło tej wieży po uzyskaniu przez Oświęcim w 1291 przywileju sądowniczego kat, nazywany „mistrzem świętej sprawiedliwości”, wykonywał wyroki.
Na początku XIV wieku Oświęcim został stolicą nowo utworzonego Księstwa Oświęcimskiego. Pierwszym piastowskim księciem, który zamieszkał w zamku był Władysław, syn Mieszka I cieszyńskiego. Zamkiem zarządzał wtedy starosta, ale ze względu na jego liczne obowiązki, obrona i opieka nad zamkiem należała do burgrabiego. W 1416 roku burgrabią był Jan Sycz. Za panowania księcia Kazimierza zamek oświęcimski przeżywał największą świetność.
W XV wieku całe wzgórze zamkowe było otoczone murem obronnym. W 1451 roku na dziedzińcu zamkowym postawiono kaplicę pod wezwaniem św. Barbary. W latach 1414–1433, przez cały okres swojego panowania, rezydował w zamku książę Kazimierz I, syn Przemysława. W 1453 zamek przetrwał oblężenie byłego właściciela Jana IV, który nie mogąc się pogodzić z utratą rezydencji, dążył do jego odzyskania.
W 1454 roku książę Jan IV, ostatni z linii Piastów oświęcimskich, sprzedał Księstwo Oświęcimskie królowi Kazimierzowi Jagiellończykowi za 50 tysięcy groszy szerokich praskich. Ponieważ król nabył lenna czeskie, musiał porozumieć się z królem Czech co do statusu tych włości. Na mocy traktatu głogowskiego (1462) zamek, jako część ziemi oświęcimsko-zatorskiej, stał się częścią Korony. Pierwszym kasztelanem został Mikołaj Słop. Król otoczył nowy nabytek, położony w sąsiedztwie Śląska, szczególną troską. Polecił odrestaurować zamek i mury miasta, umocnić system obronny i pogłębić fosy. Prace sfinansowali mieszkańcy ziemi oświęcimskiej i krakowskiej jednorazową dobrowolną daniną.
Zamek w Oświęcimiu gościł w swych murach wielu znamienitych gości. W 1454 roku zatrzymała się w nim Elżbieta Rakuszanka, przyszła żona Kazimierza Jagiellończyka, której towarzyszył orszak dostojników czeskich, austriackich i morawskich. Od 27 do 29 lipca 1471 roku w oświęcimskim zamku przebywała z wizytą, królewska para – Kazimierz Jagiellończyk i jego żona Elżbieta, którzy w towarzystwie książąt śląskich i polskiego duchowieństwa, żegnali swojego syna, królewicza Władysława, jadącego do Pragi. Orszakowi królewskiemu towarzyszyło 7 tysięcy jazdy i 2 tysiące piechoty.
Średniowieczny zamek spłonął w 1503 roku wraz z kościołem parafialnym i znaczną częścią miasta. Odbudowany został w ciągu 5 lat na polecenie króla Aleksandra Jagiellończyka. Budynek zamkowy ukończono już w 1508 roku, jednakże prace budowlane przy wzmacnianiu i rekonstrukcji murów trwały do 1534 roku W latach dwudziestych XVI wieku na dziedzińcu zamkowym wzniesiono kaplicę, studnię oraz mieszkanie podstarościego. Z tego okresu do dziś zachowany jest fragment muru obronnego z basteją w północno-wschodniej części wzgórza oraz najstarsza południowa część obecnego budynku zamkowego.
W 1510 roku w zamku gościł poseł papieski (tzw. „legat posłany”) przebywający w Polsce ze specjalną misją. 11 i 12 kwietnia 1518 roku zatrzymała się w Oświęcimiu przyszła królowa Polski – Bona Sforza d` Aragona, jadąca z Bari do Krakowa na swój ślub z królem Zygmuntem I. Również pierwsza żona Zygmunta Augusta – Elżbieta Habsburżanka zatrzymała się w Oświęcimiu w kwietniu 1543 roku. Witał ją tutaj orszak żon dostojników państwowych z Krakowa. Prawdopodobnie w nocy z 18 na 19 czerwca 1574 roku zatrzymał się w oświęcimskim zamku król Henryk Walezy – uciekając z Polski, aby zostać królem Francji.
Zamek znów spłonął na początku XVII w. W czasie odbudowy budynek poszerzono, przesuwając ścianę wschodnią o około dwa metry. W 1655 roku, w czasie potopu szwedzkiego, zamek został zdobyty i spalony przez Szwedów pod dowództwem gen. Wurtza. Od tego czasu stopniowo popadał w ruinę. Mimo uchwały sejmowej, nakazującej pilne prace remontowe, nigdy już nie odzyskał dawnej świetności. W latach 1805 i 1813 miały miejsce dwie katastrofalne w skutkach powodzie. Soła przesunęła swoje koryto pod samo wzgórze zamkowe. Spora część wzgórza razem z budynkami i murami obronnymi runęła do wody. W zrujnowanym zamku i wieży urządzono skład soli. Kilka lat później władze austriackie przeznaczyły zamek do rozbiórki, jednak na licytacji wykupił go Kajetan Russocki. Urządził on w zamku kancelarię dominialną i urząd pocztowy. Zamek odziedziczyła po nim córka – Leokadia Dąbska, której dzieci sprzedały później zadłużony budynek kupcom żydowskim: Landauowi, Schnitzerowi i Schonkerowi. Nowi właściciele urządzili w zamku składy handlowe.
W 1904 roku kolejnym właścicielem wzgórza został Karol Kaszny, który przeprowadził remont budynków. Podwyższył zamek o jedną kondygnację, a na ścianie wschodniej umieścił kamienną tarczę ze stylizowanym orłem piastowskim. W dolnej partii zamku urządził winiarnię i piwiarnię, a na piętrze pokoje hotelowe dla przyjezdnych gości. W 1910 roku Kaszny wydzierżawił budynek nowo powstałemu Starostwu Oświęcimskiemu. Kolejnym właścicielem zamku został Jakub Haberfeld, który urządził w nim skład wódek i win ze swojej fabryki.
W 1926 roku zamek w Oświęcimiu został wykupiony przez Wydział Powiatowy w Białej Krakowskiej. W latach 1929–1931 przeprowadzono remont kapitalny. Między wieżą a budynkiem zamkowym, w miejscu parterowej zabudowy, wzniesiono dwupiętrowy budynek z ryzalitem zwieńczonym attyką. Na jej szczycie umieszczono metalowego orła w koronie. Po tym remoncie w zamku utworzono siedzibę samorządowego powiatu oświęcimskiego, który dział tylko do 1932 roku. Później zamek wystawiono na sprzedaż, jednak do 1939 roku nikt go nie wykupił.
W czasie II wojny światowej w zamku miały siedzibę niemieckie władze okupacyjne. W okresie powojennym do lat dziewięćdziesiątych XX w. zamek przeznaczony był na siedzibę różnych urzędów. Mieścił się tutaj Urząd Gminy Zbiorowej, później Powiatowa Rada Narodowa, w okresie 1975–1987 Urząd Miasta Oświęcimia, do 2000 roku Powiatowy Urząd Pracy. Od 1993 roku w zamku mieściły się też Zbiory Historyczno-Etnograficzne Oświęcimskiego Centrum Kultury.
W latach 1999–2000 wyburzono klatkę schodową pomiędzy wieżą a zamkiem. W latach 2004–2006 Urząd Miasta Oświęcim, przy wsparciu dotacji ze środków unijnych, przeprowadził kapitalny remont zabytku. Od 2010 roku w zamku mieści się Muzeum Zamek w Oświęcimiu. Pełni ono funkcje reprezentacyjne, kulturalne i edukacyjne. Popularyzuje historię Ziemi Oświęcimskiej.
W muzeum prezentowane są następujące ekspozycje:

• archeologiczna, prezentująca eksponaty pochodzące z wykopalisk na oświęcimskim wzgórzu zamkowym oraz na terenie twierdzy Wołek,
• religijna, w skład której wchodzą przedmioty kultu religijnego obrządku katolickiego oraz judaizmu. Wśród tych pierwszych znajduje się m.in. płyta nagrobna Mikołaja Myszkowskiego z XV wieku,
• etnograficzna, prezentująca wnętrza mieszkań z początku XX wieku, należących zarówno do katolików jak i Żydów,
• biograficzną, poświęconą osobie Aleksandra Orłowskiego – kompozytora i dyrygenta, twórcy m.in. hejnału miasta Oświęcimia.

Od 20 lipca 2018 roku jest też drugi oddział muzeum, mieści się on w budynku Ratusza na Rynku. Znajduje się tam stała ekspozycja o nazwie „W przestrzeniach historii. Dzieje miasta Oświęcimia”, która przybliża burzliwą historię miasta od czasów średniowiecza aż po współczesność.

Co możemy zwiedzać

Najstarszymi obiektami zamkowymi wzgórza zamkowego są gotycka wieża obronna (XIII/XIV w.) i fragment muru obronnego o wysokości 40 m – jest to najwyższy zachowany mur gotycki w Polsce południowej. Wieża jest jedną z pierwszych budowli ceglanych w Małopolsce. Budowę wieży rozpoczęto prawdopodobnie po 1241 roku, w ramach odbudowy spalonego przez Tatarów grodu. Pierwszą fazę budowli stanowi, znajdujący się dzisiaj poniżej poziomu dziedzińca, mur z ciosów kamiennych. Z tego okresu pochodzi też połączony z wieżą fragment niedokończonego nigdy muru przy jej narożniku, świadczący o tym, że wieża w pierwotnych planach miała być fragmentem jakiegoś większego – niezrealizowanego systemu obronnego. Wieża wzniesiona jest na planie kwadratu o grubości ścian około 4 metrów. Budowę przerwano z nieokreślonego powodu. Prace podjęto ponownie na początku XIV wieku, budowę ukończono, ale już nie z kamienia tylko z ręcznie formowanej cegły, licującej mur z zaprawy wapiennej. Wieża została ukończona jako budowla wolnostojąca – tzw. „wieża ostatniej obrony”. Można wejść na wieżę i z góry pooglądać rozległą panoramę, a czasami widok rozciąga się aż po góry Tatry czy Beskidy.
Pod wzgórzem zamkowym w Oświęcimiu przebiegają dwa tunele. Według Jana Stanka: „Miejscowa legenda głosi, że zamek oświęcimski połączony jest tunelem podziemnym z dawnym klasztorem dominikańskim” – czyli obecnym salezjańskim. I być może tkwi w tym ziarno prawdy, gdyż kościół i klasztor dominikanów położony był na wzgórzu nad Sołą, czyli w miejscu naturalnie trudno dostępnym. Tunele te położone są pomiędzy ulicami: Zamkową i Bulwary. Pierwszy z nich, starszy przebiega w kierunku wschód-zachód i łączy przeciwległe skarpy wzgórza. Jest to tzw. tunel „długi” lub „austriacki”. Został wybudowany za czasów zaboru austriackiego, prawdopodobnie pod koniec XVIII wieku. Ma on gruszkowaty przekrój i został wymurowany z cegły. Znajduje się w nim studnia, która pierwotnie dostępna była z dziedzińca zamkowego. W latach 1940–1944 Niemcy rozbudowali zastany tunel austriacki pod wzgórzem zamkowym. Wydrążyli również drugi tunel w kierunku północ–południe, krzyżując go prostopadle z wcześniejszym. Jest on nazywany „tunelem poprzecznym” i został skonstruowany z żelbetowych krążyn, o przekroju niepełnej elipsy. W czasie okupacji niemieckiej, służyły jako schrony przeciwlotnicze, a wejście do nich prowadziło z dziedzińca zamkowego. Zejście po klamrach w pionowym szybie wentylacyjnym znajdowało się od strony obecnej ulicy Zamkowej. Tunele można zwiedzać, przygotowano w nich Interaktywną Trasę Historyczną „Gra o Niepodległą”.