Katedra Ormiańska we Lwowie

Gdzie się znajduje?

Lwów to miasto na Ukrainie, położony jest na pograniczu wschodniego Roztocza (Roztocze Lwowskie) i Wyżyny Podolskiej, nad rzeką Pełtwią. Na początku 2020 roku, z liczbą mieszkańców wynoszącą niemal 725 tys., Lwów zajmuje siódme miejsce wśród najludniejszych ukraińskich miast.
Dojazd/dojście
Do Lwowa można dotrzeć samochodem, autobusem, pociągiem lub samolotem (lotnisko znajduje się około 6 km od centrum miasta).
Katedra Ormiańska wraz z kompleksem ormiańskim znajduje się około 300 m na północ od Rynku – usytuowanych w obrębie ulic: Ormiańskiej, Krakowskiej i Łesi Ukrainki. W skład kompleksu budynków użytkowanych przez duchowieństwo ormiańskie, oprócz katedry wchodzą budynki kapituły ormiańskiej, pałac arcybiskupów ormiańskich, Zaułek Ormiański, dzwonnica katedralna oraz dawny klasztor benedyktynek ormiańskich.

Historia

W historii Lwowa ważną rolę odgrywała kolonia ormiańska. Pierwsi Ormianie osiedli we Lwowie jeszcze przed lokacją miasta w rejonie kościoła św. Jana Chrzciciela, przy którym w 1375 roku odnotowano istnienie ormiańskiego klasztoru. Lwów pośredniczył w międzynarodowym handlu lewantyńskim. Na jego obszarze działali kupcy greccy, żydowscy, włoscy i ormiańscy. 
Pierwsza cerkiew ormiańska na miejscu obecnej katedry istniała już zapewne w końcu XII w. Była to świątynia drewniana, która uległa zniszczeniu w 1353 r. podczas najazdu Litwinów. W latach 1356-1363 włoski budowniczy Dorchi, pochodzący z Kaffy, genueńskiej koloni na Krymie, wzniósł murowaną trójnawową bazylikę z transeptem na planie krzyża greckiego. Jej budowa związana była z zabiegami katolikosów z Sis w Cylicji o utworzenie biskupstwa kościoła ormiańskiego na Rusi. Świątynia była pomyślana jako przyszła katedra ormiańska i już w 1364 r. został przy niej osadzony pierwszy biskup. Około 1437 r. po obu stronach naw bocznych zbudowano krużganki arkadowe. W latach 1570-71 zbudowana została dzwonnica według projektu architekta Piotra Krassowskiego, na miejscu starszej zniszczonej w pożarze Lwowa w 1527 r. Pod koniec XVI w. dobudowano zakrystię. W 1630 r. od zachodu dostawiono długą nawę i katedra uzyskała plan kościoła łacińskiego. Po pożarze z 1712 r. przeprowadzono gruntowny remont, w czasie którego podwyższono sklepienia nawy głównej. Od 1908 r. z przerwami prowadzone były dalsze prace związane z rozbudową świątyni i wprowadzeniem nowego wystroju wnętrza. Sporządzenie projektu rozbudowy arcybiskup Teodorowicz powierzył krakowskiemu architektowi, Franciszkowi Mączyńskiemu, który jako wzór do swoich projektów przyjął (przypuszczalnie popierane przez arcybiskupa) założenia sztuki wczesnochrześcijańskiej lub bizantyńskiej, z wyraźnymi inspiracjami tradycyjną architekturą ormiańską. W latach 1909–1910 dobudowano nową, sięgającą ul. Krakowskiej, część świątyni. Było to pomieszczenie oparte na planie kwadratu, przekryte kopułą opierającą się na trompach i zwieńczoną na zewnątrz latarnią. Sklepienie kopuły pokryły malowidła ścienne, zrealizowane według projektu Antoniego Tucha, stylizowane na starochrześcijańskie mozaiki. W 1912 roku w nawie głównej katedry zamontowano neorenesansowy drewniany plafon, wykonany według projektu Franciszka Mączyńskiego. W latach 1912–1913 na sklepieniu kopuły i pendentywach umieszczona została mozaika przedstawiająca Trójcę Świętą i cztery Personifikacje Cnót. Jej projektantem był Józef Mehoffer, a wykonawcą zakład dekoratorski Gianese z Murano koło Wenecji. W latach 1925–1927 w nawie głównej pojawiły się nowe dekoracje malarskie, zrealizowane przez młodego, nieznanego wówczas we Lwowie warszawskiego artystę Jana Henryka Rosena. Inspiratorem ich powstania był arcybiskup Józef Teodorowicz, który w marcu 1925 roku na wystawie w warszawskiej Zachęcie oglądał cykl jego obrazów Rosena, nawiązujący do Złotej legendy Jakuba de Voragine.
W 1945 roku władze ZSRR zlikwidowały Kościół Ormiańskokatolicki. Sama katedra została zamknięta w 1946 r. i zamieniona na magazyn Lwowskiej Galerii Obrazów. Po latach starań w 2000 r. katedra została przekazana Apostolskiemu Kościołowi Ormiańskiemu (nieuznającemu zwierzchnictwa Stolicy Apostolskiej), którego wierni wywodzą się z Ormian przybyłych do Lwowa już po II wojnie światowej.  W latach 2006–2013 w katedrze ormiańskiej przeprowadzono prace konserwatorskie, które za cel postawiły przywrócenie świątyni jej dawnego blasku. Część tych prac sfinansowała Rada Miejska Lwowa, a część  Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego RP oraz Fundacja Kultury i Dziedzictwa Ormian Polskich.

Co możemy zobaczyć

Katedra Ormiańska we Lwowie składa się, w zasadzie, z trzech części:
● najstarsza, pochodząca z XIV wieku, została zbudowana w stylu wschodnioromańskim,
● część środkowa (zachodnia część nawy głównej) powstała w roku 1630 w wyniku rozbudowy katedry w stylu renesansowym,
● część najnowsza (XX wiek) – do obu najstarszych części katedry na początku XX wieku dobudowano od zachodu wyższą halę na rzucie prostokąta tzw. gawit.
Katedra złożona jest z prezbiterium zamkniętego półkolistą apsydą, transeptu i nawy, przynajmniej dwukrotnie przedłużanej. W narożnikach między prezbiterium a ramionami transeptu dostawione są kaplice, zamknięte półkolistymi apsydami. Nad skrzyżowaniem naw wznosi się kopuła, wsparta na dwunastobocznym tamburze. Od południa do najstarszej części nawy przylega arkadowy krużganek a od północy dwie zakrystie, powstałe w wyniku zamurowania krużganków. Zachodnia cześć nawy jest wyższa od części wschodniej i posiada formę prostokątnej hali, do której od północy i zachodu przylegają kaplice. Prezbiterium, transept i nawę główną katedry nakrywają dachy dwuspadowe. Nad zakrystiami i krużgankami dachy jednospadowe. Elewacje apsyd pokryte są na zewnątrz arkadami wspartymi na kolumnach. Wnętrza starszej części katedry otwarte są ostrołukowymi arkadami. Nowszą część nawy głównej nakrywa drewniany strop kasetonowy. Wewnątrz prezbiterium nakryte jest gotyckim sklepieniem krzyżowo-żebrowym, nawę główną i nawy boczne nakrywają barokowe sklepienia krzyżowe. Arkada tęczy i arkady międzynawowe są ostrołukowe, te ostatnie wsparte są na ośmiobocznych filarach z cylindrycznymi służkami.
Wyposażenie katedry ormiańskiej stanowią: ołtarz główny, dwa ołtarze boczne, marmurowy tron biskupi i marmurowa ambona. Ołtarz główny zdobi antepedium z białego marmuru, udekorowane płaskorzeźbioną wicią roślinną na pozłacanym tle. Po obu stronach ołtarza stoją ołtarze boczne, wykonane w 1931 roku według projektu Mieczysława Teodorowicza. Mają one identyczną budowę, składają się z cokołu, tabernakulum i ram, w które oprawione są obrazy. Są to XVI-XVII wieczne obrazy Matki Bożej Kamienieckiej i św. Grzegorza Oświeciciela. Ozdobą marmurowych antependiów ołtarzy są reliefy (ołtarz południowy) i medaliony (ołtarz północny) z początku lat 30. XX wieku w stylu Art déco, przedstawiające odpowiednio sceny z życia Jezusa i Maryi. Autorką tych dekoracji była lwowska rzeźbiarka Jadwiga Horodyska. Wnętrze świątyni zdobi interesująca polichromia figuralna i ornamentalna, wykonana przez warszawskiego malarza Jana Henryka Rosena w latach 1925-1929. W apsydzie prezbiterium znajduje się scena Ustanowienia Najświętszego Sakramentu, w transepcie Ukrzyżowanie i Hołd pasterzy. W nawie głównej malarz przedstawił m.in. sceny z życia św. Jana Chrzciciela i Matki Bożej. Interesująca jest kompozycja Pogrzeb św. Odilona, piątego opata benedyktyńskiego opactwa w Cluny (962–1049), który ustanowił Dzień Zaduszny; z uwagi na to Rosen na pogrzebie patrona dusz zmarłych wprowadził duchy zmarłych, ukazane niekonwencjonalnie jako zjawy w habitach z kapturami, nakreślone jedynie linią konturową. Postacie biorące udział w scenie konduktu pogrzebowego są naturalnej wielkości. Wnętrze kopuły zdobi mozaika zaprojektowana przez Józefa Mehoffera i wykonana w latach 1912-1913 przez firmę z Murano koło Wenecji. Przedstawia ona Trójcę Świętą, zaś na pendentywach są personifikacje cnót.
We wnętrzu katedry i pod jej posadzką zachowało się kilka płyt nagrobnych i epitafiów. Do najbardziej interesujących należy płyta nagrobna patriarchy eczmiadzyńskiego Stefana V Salmasteci, zmarłego we Lwowie w 1551 roku oraz epitafia Anny Augustynowiczowej i arcybiskupa Izaaka Mikołaja Isakowicza. Pod posadzką katedry znajdują się groby kilku arcybiskupów ormiańskich, w tym Mikołaja Torosowicza. Duża nagrobków znajduje się na zewnątrz katedry, na jej ścianach lub na ścianach sąsiednich budynków.