Gdzie się znajduje?
Lublin to miasto we wschodniej Polsce, stolica województwa. Dziewiąte co do wielkości populacji miasto w Polsce, drugie w Małopolsce (prawie 340 tys. mieszkańców).
Dojazd/dojście
Do Lublina można dojechać samochodem, autobusem czy koleją.
Dworzec autobusowy jest po drugiej stronie Rynku, a sam kościół dominikanów jest w obrębie murów Starego Miasta, jest to niecały kilometr do przejścia, a przy okazji można pozwiedzać inne zabytki Starego Miasta. Natomiast dworzec kolejowy jest nieco dalej – ponad 2 kilometry, wiec może lepiej poszukać jakiegoś połączenia autobusowego.
Historia
Według przekazu Jana Długosza, dominikanie, po przybyciu do Lublina, objęli istniejące już oratorium Św. Krzyża. Lubelski klasztor powstał zapewne w latach 50. XIII wieku. Budowa obecnie istniejącego kościoła św. Stanisława łączy się z fundacją Kazimierza Wielkiego w 1342 roku. Kościół z tego okresu był zapewne trójnawową halą z wydłużonym prezbiterium, charakterystycznym dla architektury zakonów żebraczych, w tym dominikanów. Ówczesny klasztor stanowiły niższe kondygnacje obecnego wschodniego skrzydła, od strony skarpy, oparte o mur miejski. Podczas pożaru w 1575 roku kościół uległ znacznym uszkodzeniom Zawaliły się sklepienia, dach i szczyty, po których odbudowano go stopniowo w nowych, nowożytnych formach. Po rozbudowach nadano mu renesansowy charakter. Ostateczny kształt kościół uzyskał w XVII wieku, kiedy to trójnawowy korpus i prezbiterium otoczone zostały barokowymi kaplicami. XVII i XVIII wiek był okresem największego rozkwitu lubelskiego klasztoru. Korpus kościoła opięto kolejnymi kaplicami. Około 1624 roku na zakończeniu północnej nawy wzniesiono kaplicę Ossolińskich, obecnie Matki Bożej Opieki, w latach 50. i 60. XVII wieku dostawiono do naw bocznych dwa rzędy kaplic. W latach 1728-1729 dostawiono po północnej stronie prezbiterium kaplicę obecnie zwaną Matki Boskiej Ruszelskiej, oraz Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny, zwaną Kaplicą Paryską.
Kościół posiada relikwie Krzyża Świętego, prawdopodobnie przywiózł z Kijowa dominikanin, biskup Andrzej. Miało to miejsce w 1420 roku. Legenda głosi jakoby fragment krzyża wieziono do Krakowa, jednak w Lublinie konie stanęły dęba i nie ruszyły dalej. Od tej pory kościół św. Stanisława stał się miejscem tłumnie odwiedzanym przez pielgrzymów. Po pożarze w 1575 roku relikwie przeniesiono do kaplicy Tyszkiewiczów. W 1819 roku świątynia zagrożona była obsunięciem się ze skarpy. Wszystkie trumny z północnych lochów przeniesiono pod wspomnianą kaplicę. W 1994 roku w trakcie renowacji odkryto w podziemiach szczątki biskupa Andrzeja, uważanego do tej pory za postać legendarną. Kult Świętego Krzyża nadal trwa. Wyraża się on w adoracji relikwii, szczególnych nabożeństw w czasie Wielkiego Postu. W każdy piątek roku odbywa się też droga krzyżowa. W nocy z 8 na 9 lutego 1991 roku nieznani sprawcy ukradli relikwie Krzyża Drzewa Świętego. Ich miejsce pobytu do dziś jest nieznane. Obiektem kultu, aż do momentu kradzieży w lutym 1991 roku, były tu relikwie Drzewa Krzyża Świętego. Znane jako jedna z trzech największych części krzyża, na którym umierał Jezus Chrystus. Bazylika dysponuje licznymi dokumentami, potwierdzającymi ich autentyczność. Relikwie miały kształt zbliżony do równoramiennego krzyża greckiego. Posiadały liczne zadrapania a także pęknięcie w poprzek, które związano złotym drutem. Przechowywane były w złoconym, srebrnym relikwiarzu o wysokości 105 cm. Podziwiać go można było w barokowej kaplicy rodziny Tyszkiewiczów. Smutny akt świętokradztwa odebrał Dominikanom ich największy skarb. Jednak nie do końca, ponieważ w klasztorze został mały fragment krzyża, który odłamał się podczas zabiegów konserwacyjnych.
Po gruntownej restauracji budynków w połowie XIX wieku, w 1864 roku nastąpiła kasata klasztoru przez władze carskie. W latach 1901-1902, wg projektu arch. Stanisława Weissa, przebudowano południowe skrzydło klasztoru. Dominikanie odzyskali świątynię dopiero w 1938 roku. Budynki czekały na rewaloryzację także po zniszczeniach II wojny światowej.
Od 1994 roku prowadzona jest kompleksowa rewaloryzacja bazyliki i klasztoru.
21 czerwca 1967 roku świątynia otrzymała tytuł Bazyliki Mniejszej, nadany przez papieża Pawła VI.
Co możemy zobaczyć
Fasada bazyliki św. Stanisława Lublinie zwieńczona jest wysokim szczytem, a jej narożniki ujęte niskimi wieżyczkami, których gzymsy koronujące ujednolicone są z gzymsem wieńczącym ścianę fasady, oddzielającym ją od szczytu. Fasada pozbawiona artykulacji. Wieże trzykondygnacyjne, w narożach najwyższych kondygnacji ujęte parami korynckich pilastrów, na północnej z nich znajduje się dekoracja sgraffitowa. Szczyt pięciokondygnacyjny, artykułowany pilasterkami, między którymi pierwotnie znajdowały się arkadowo zwieńczone płyciny. Formę szczytu uproszczono podczas licznych przebudów. Pilasterki zwieńczone są sterczynami. Kościół dominikanów jest trójnawową halą o wydłużonym prezbiterium, wysokością i szerokością równym nawie głównej. Sklepienia kolebkowe z lunetami w nawach oraz prezbiterium. Prezbiterium i korpus nawowy przykryte dachami dwuspadowymi. Do naw bocznych przylegają rzędy sklepionych kopułowo kaplic, przekrytych wspólnymi dachami pulpitowymi. Na zakończeniu nawy południowej znajduje się kaplica Firlejów, wzniesiona na planie kwadratu z zaokrąglonymi narożnikami, wyróżniająca się w bryle okazałą kopułą z ozdobną latarnią. Na zakończeniu nawy północnej znajduje się sklepiona kopułą kaplica Matki Bożej Opieki na planie kwadratu, poprzedzona przedsionkiem, pozostałością po gotyckiej kaplicy Krzyża św. Rolę chóru zakonnego pełni usytuowana za prezbiterium kaplica Tyszkiewiczów, zbudowana na planie sześcioboku, przekryta owalną kopułą. Po północnej stronie prezbiterium znajduje się kaplica Matki Boskiej Ruszelskiej, oraz Paryska, salowa, o półkolistym zamknięciu. Wnętrze naw i prezbiterium artykułowane jest parami korynckich pilastrów o gładkich trzonach. Pomiędzy nimi w korpusie nawowym znajdują się arkady międzynawowe, zaś w prezbiterium arkadowe płyciny. Sklepienie jest gładkie, tylko na gurcie pomiędzy nawą a prezbiterium oraz na podłuczu przejścia od kaplicy Firlejów znajdują się sztukaterie w tzw. typie lubelskim. Inaczej, indywidualnie w każdym przypadku, rozwiązane są wnętrza kaplic. Obecny ołtarz główny, stanowiący jednocześnie przegrodę między kościołem a chórem zakonnym, zbudowano w 1794 roku w stylu klasycystycznym. Kościół posiada dwie ambony, umieszczone symetrycznie na pograniczu prezbiterium i nawy głównej pochodzą z lat 60. XVIII wieku, z warsztatu puławskiego rzeźbiarza, Sebastiana Zeisla. Na ścianach bocznych naw wisi sześć obrazów o tematyce dominikańskiej, pochodzące z pracowni Tomasza Dolabelli. Jeden z nich przedstawia cud związany z próbą kradzieży relikwii Drzewa Krzyża św. przez gdańskiego kupca Henryka w 1434 roku na tle widoku Lublina z połowy XVII wieku. Świątynię otacza jedenaście kaplic, przesuwając się zgodnie z ruchem wskazówek zegara (począwszy od północno-zachodniego narożnika) są to kaplice: Hulewiczów, Korczmińskich (z rzeźbiarską Grupa Ukrzyżowania), św. Stanisława, Ossolińskich (lub Matki Bożej Trybunalskiej), Ruszelska, Matki Bożej Paryskiej (lub Niepokalanego Poczęcia NMP), Tyszkiewiczów (lub Krzyża Świętego), Firlejów (zwana ostatnio Akademicką), Pszonków, św. Katarzyny i Szaniawskich. Nawę główną otaczają cztery (z sześciu istniejących pierwotnie) ołtarze przyfilarowe: św. Wincentego Ferreriusza, Matki Bożej Różańcowej (obraz w tym ołtarzu jest najstarszym w kościele – pochodzi z pocz. XVI wieku, jest przykładem późnogotyckiego malarstwa tablicowego), Imienia Jezus i św. Jacka. W większości kaplic znajdują się ołtarze z II. połowy XVIII wieku z dynamicznymi, złoconymi, drewnianymi figurami będącymi znakomitym przykładem rzeźby lwowskiej (puławska pracownia Pawła Zeisla). W kaplicy Firlejów, do momentu kradzieży (8-9 lutego 1991 r.), przechowywana była jedna z największych na świecie relikwii Krzyża Świętego, najprawdopodobniej znajdująca się wcześniej kolejno w Jerozolimie, Konstantynopolu i Kijowie, a która do Lublina dotarła prawdopodobnie ok. 1420 r. To ona była przyczyną, dla której lubelska bazylika była w XVII wieku trzecim miejscem pielgrzymkowym w Rzeczypospolitej – po Jasnej Górze i Gnieźnie.
Budynek klasztorny na rzucie zbliżonym do prostokąta z prostopadle dostawioną do skrzydła południowego pięcioprzęsłową jednoprzestrzenną (wtórnie) dobudówką oraz skrzydłem korytarza dzielącym całość na dwie części: wąski dziedziniec tranzytowy, między furtą przy południowej wieży fasady a głównym wejściem do klasztoru w skrzydle wschodnim i obszerny niemal kwadratowy wirydarz w partii południowej z krużgankiem w kondygnacji parteru. We wschodniej części klasztoru znajduje się dawny refektarz klasztorny, wsparty na jednym filarze, z XIV w. Rozbudowywany w wiekach XVI-XVIII, obecnie mieści się tu „Sala Unii Lubelskiej” – według niektórych źródeł to właśnie tutaj była podpisana Unia Lubelska.
