Gdzie się znajduje?
Święty Krzyż jest, górską, zalesioną częścią Nowej Słupi, stanowiącą zachodnią połowę terytorium miasta. Obejmuje Łysą Górą, zwaną także Świętym Krzyżem – od której całe województwo świętokrzyskie bierze swoją nazwę – wraz z znajdującymi się na niej bazyliką i klasztorem na Świętym Krzyżu oraz Radiowo-Telewizyjnym Centrum Nadawczym Święty Krzyż. Ten cały kompleks graniczy ze Świętokrzyskim Parkiem Narodowym i znajduje się w otulinie tego parku.
Dojazd/dojście
Na Święty Krzyż można dojechać od strony Kielc w kierunku Nowej Słupi, jednak nieco wcześniej należy skręcić na Hutę Nową i dalej na Hutę Szklaną. Z niej można wjechać pod sam klasztor, ale tylko w niedzielę i uroczystości religijne jedynie w godzinach od 7.00 do godz. 11.30, zjazd do godz. 14.00 (czyli na Msze święte o godz. 8.00, 10.00, 12.00) pobyt tylko do godziny 14.00. W innym czasie korzystamy z transportu publicznego – meleksów, bądź pokonujemy drogę od parkingu w Hucie Szklanej na Święty Krzyż pieszo – około 2 km drogą asfaltową. Można także dojechać do miejscowości Nowa Słupia, tam zostawić pojazd na płatnym parkingu i turystycznym szlakiem pieszym koloru niebieskiego, zwanym także „Drogą Królewską”, dojść na Święty Krzyż. Wejście dla pątników jest bezpłatne, jednakże indywidualnie, w celach turystycznych jest płatne i obowiązuje bilet umożliwiający wejście na teren Świętokrzyskiego Parku Narodowego. Do przejścia jest około 3 km.
Historia
Drugi pod względem wysokości szczyt Gór Świętokrzyskich, Łysa Góra, już w zamierzchłych czasach stał się ośrodkiem kultu religijnego. Już za czasów Mieszka I – rotundę pod wezwaniem Trójcy Przenajświętszej kazała wznieść Dąbrówka, żona Mieszka I w 966 roku, która sprowadziła tu benedyktynów z czeskiego opactwa w Zozea.
Data założenia opactwa benedyktynów na Łysej Górze nie jest znana. Inni uważają, że to Bolesław Chrobry w 1006 roku założył klasztor, sprowadzając benedyktynów z klasztoru na Monte Cassino. Natomiast współcześni historycy czas założenia klasztoru przesuwają na początek XII wieku i twierdzą, że fundatorem był Bolesław Krzywousty.
Od początku istnienia opactwa przechowywano w nim relikwie Krzyża Świętego, które benedyktyni przywieźli ze sobą z Węgier – wg legendy podarowane przez Emeryka, królewicza z Węgier.
Opactwo świętokrzyskie dzieliło losy naszego kraju. Gdy w XIII wieku Polskę nękały najazdy Tatarów, ich hordy obrabowały również Święty Krzyż, wymordowano wielu zakonników, a budynki spalono. Książę Bolesław Wstydliwy odbudował klasztor i powiększył liczbę zgromadzenia o zakonników z Sieciechowa.
Druga połowa XIII i prawie cały XIV wiek były dla opactwa okresem spokoju. Czas ten wykorzystano na wzmocnienie podstaw duchowych i materialnych. Jednak tuż po śmierci Kazimierza Wielkiego (1370) na Święty Krzyż napadli Litwini. Zrabowali wszystkie kosztowności, uprowadzili jeńców. Budynki szczęśliwie ocalały.
Największy rozkwit świętokrzyskiego opactwa przypada na czasy Jagiellonów. Już Władysław Jagiełło otaczał szczególną opieką Święty Krzyż. W połowie XV wieku opat Michał z Lipia przy finansowym wsparciu króla Kazimierza Jagiellończyka rozbudował romański kościół o gotyckie prezbiterium i zakrystię oraz o nową część od zachodu, a kardynał Zbigniew Oleśnicki sfinansował budowę nowego chóru, ołtarza głównego oraz nawy, które poświęcono 12 marca 1455 r. Pod koniec XV wieku opat Maciej z Pyzdr dobudował z północnej strony obszerne skrzydło przeznaczone na infirmerię (szpital) i aptekę. W okresie panowania dynastii Jagiellonów, opactwo było najważniejszym sanktuarium religijnym w Królestwie Polskim. Siedmiokrotnie odwiedzał je Władysław Jagiełło (m.in. w drodze na koronację w Krakowie oraz w drodze pod Grunwald), dziesięciokrotnie przebywał w klasztorze król Kazimierz Jagiellończyk, sześciokrotnie król Zygmunt Stary, trzykrotnie król Zygmunt August.
W wieku XVI świętokrzyskie opactwo przeżywało czasy zastoju, a nawet recesji. Nic dziwnego, był to okres reformacji. O wiele szczęśliwszy był następny wiek. Ożywienie objawiło się wtedy również w nowych budowlach. W 1607 roku po pokonaniu rokoszan w bitwie pod Guzowem do opactwa przybył Zygmunt III Waza. W latach 1611–1620 w miejscu kapitularza zbudowano barokową Kaplicę Oleśnickich. W 1643 roku opat Stanisław Sierakowski rozpoczął przebudowę kościoła, dodając do fasady gotyckiego korpusu dwie barokowe wieże, wczesnobarokową kamieniarkę odrzwi i okien o wysokim poziomie artystycznym i od południa kaplicę Matki Boskiej Bolesnej. Niestety, rozwój opactwa przerwał najazd Szwedów. Już w roku 1655 na Świętym Krzyżu zjawili się Szwedzi. Złupili kościół i klasztor, spustoszyli wsie. Trzech zakonników poddali torturom i zamordowali. Przez trzy lata załoga szwedzka stała w klasztorze.
Pod koniec XVII stulecia do starego klasztoru dobudowano obszerne skrzydło zachodnie (obecnie muzeum przyrodnicze). W październiku 1777 roku gotycko-barokowy kościół i klasztor spłonęły w pożarze. Wkrótce przystąpiono do budowy trzeciego kościoła w stylu barokowo-klasycystycznym. Świątynię, którą wybudowano w latach 1781–1789, konsekrowano w 1806 roku.
Kasacja w 1819 roku gwałtownie przerwała rozwój świętokrzyskiego opactwa. Dwudziestu siedmiu zakonników musiało opuścić klasztor. Urządzono wtedy licytację ruchomości. Sławną bibliotekę wywieziono do Warszawy. Wraz z upadkiem Rzeczypospolitej świętokrzyskie opactwo przestało istnieć.
W latach 1852–1865 mieścił się tu dom poprawczy dla tzw. Księży Zdrożnych. W styczniu 1863 roku w opactwie stacjonowali powstańcy styczniowi. Budynki poklasztorne stały puste do 1882 roku. W 1884 roku rosyjscy zaborcy przekształcili opactwo w ciężkie więzienie kryminalne. I wojna światowa, która tak boleśnie dotknęła nasz kraj, nie oszczędziła też Świętego Krzyża. Cofające się wojska austriackie zdewastowały kościół i wysadzili wieżę kościelną.
W styczniu 1936 roku Święty Krzyż objęli Misjonarze Oblaci Maryi Niepokalanej, którzy zabrali się do odbudowy kościoła.
Kataklizm II wojny światowej spowodował nowe spustoszenia. W pierwszych dniach września 1939 roku ewakuowano więzienie, a 6 września Niemcy zbombardowali krużganki i północne skrzydło. W roku 1941 w pomieszczeniach powięziennych urządzili obóz dla jeńców radzieckich. Sześć tysięcy ludzi zginęło w nim z głodu.
16 czerwca 2013 sanktuarium podniesiono do godności bazyliki mniejszej.
W 2014 roku ukończono rekonstrukcję kościelnej wieży według projektu autorstwa architekta Władysława Markulisa.
Co możemy zobaczyć
Bazylika Trójcy Świętej na Świętym Krzyżu jest kościołem barokowo-klasycystyczny i zbudowany jest na planie wydłużonego prostokąta. Składa się z trójprzęsłowej nawy oraz dwuprzęsłowego prezbiterium. Nawę poprzedza kwadratowa wieża nakryta pseudobarokowym hełmem. W architekturze kościoła wyróżniają się nieco wybrzuszone kamienne fasady późnobarokowe o podziałach pilastrowo-płycinowych, z arkadowymi wnękami, półkolistymi przyczółkami i zwieńczeniami z wazonami. Fasada zachodnia posiada dwie kondygnacje, na każdej dostrzegamy wnękę. W dolnej mieści się główne wejście, niejako wbudowane w portal z szarego marmuru. Po obu jego stronach w tzw. niszach umieszczono rzeźby trzech duchownych i rycerza. Górną wnękę wypełnia duże okno.
Wnętrze kościoła klasycystyczne o zaokrąglonych narożnikach, rozczłonkowane pilastrami i wnękami ołtarzowymi. W ołtarzu głównym znajduje się obraz Trójcy Świętej Franciszka Smuglewicza z około 1800 roku, w ołtarzach bocznych umieszczone są inne obrazy tego artysty: św. Józef, św. Emeryk, św. Scholastyka, św. Benedykt, Cud Krzyża Świętego oraz NMP Niepokalanie Poczęta. W prezbiterium ustawione są XVIII-wieczne stalle. W niszach znajdują się rzeźby z XVII wieku, pochodzące prawdopodobnie z wcześniejszego kościoła. Organy sprawione przez benedyktynów spłonęły w 1914 roku przy wysadzaniu wieży przez wojska austriackie. Organy, które obecnie znajdują się na chórze, wstawiono w 1980 roku i pochodzą z kościoła parafii Serca Jezusowego w Katowicach
Zakrystia przy kościele posiada sklepienie kolebkowo-krzyżowe i polichromię ze scenami z życia św. Benedykta. Meble w niej są intarsjowane i zostały ufundowane przez opata Karskiego w 1777 roku.
W pierwszej połowie XVII wieku we wschodnim klasztoru wzniesiona została kopułowa kaplica Oleśnickich (zwana także Kaplicą Relikwii Krzyża Świętego). Posiada ona wczesnobarokowe wyposażenie, wykonane z barwnych marmurów. W ołtarzu z drewnianą rzeźbą Ukrzyżowanego przechowywane są relikwie Krzyża Świętego. Obok ustawiony jest dwukondygnacyjny nagrobek Mikołaja Oleśnickiego, wojewody lubelskiego (zm. 1629) i jego żony Zofii z Tarłów, skomponowany razem z portalem do kaplicy. W kaplicy znajduje się też chór muzyczny i organy z XVIII w. Ściany pokryte są polichromią rokokowo-klasycystyczną z historią Drzewa Krzyża Św., wykonaną przez Mateusza Reichana w 1782 roku.
W kryptach pod kościołem znajdują się trumny z ciałami zakonników zmarłych po 1766 roku. W jednej z krypt obejrzeć można szkielet przypisywany wojewodzie ruskiemu – Jeremiemu Wiśniowieckiemu (ojciec późniejszego króla Polski Michała Korybuta Wiśniowieckiego, zm. 1651 r.).
Z późnogotyckiego klasztoru zbudowanego z inicjatywy kardynała Zbigniewa Oleśnickiego w połowie XV wieku, zachowały się krużganki wokół prostokątnego wirydarza, sklepione krzyżowo-żebrowo, ozdobione orłami jagiellońskimi oraz litewską Pogonią i herbem Dębno na zwornikach. Południowym ramieniem biegnie fragment muru romańskiego z XII wieku, będący pozostałością z dawnego kościoła.
Do zespołu klasztornego należą też furta klasztorna z 1643 r. w stylu barokowym, dzwonnica i brama wschodnia.
Dzwonnica wzniesiona została pod koniec XVIII wieku. Wymurowano ją z miejscowego kamienia w okładzinie z piaskowca, na planie kwadratu. Dzwonnica w stylu neoklasycystycznym przykryta jest czterospadowym dachem z blachy miedzianej, zwieńczonym krzyżem. W każdej ścianie budowli znajduje się para otworów dzwonnych w arkadowych obramowaniach. W dzwonnicy odbudowanej po zniszczeniach wojennych, zawieszono w 1954 roku dwa dzwony, a w 1980 roku trzeci dzwon.
Od wschodniej strony w murze okalającym klasztor mieści się XVII-wieczna brama wschodnia. Jest to późnobarokowa budowla zbudowana na planie prostokąta, z przejazdem sklepionym kolebką krzyżową. Elewacje bramy wyłożone są piaskowcem. Brama posiada dwuspadowy dach kryty blachą miedziana oraz dwa szczyty, które wieńczą dwa krzyże – łaciński i jerozolimski. Bramę zamyka ozdobna, kuta krata.
