Kościół Najświętszej Maryi Panny i św. Tomasza Kantuaryjskiego i opactwo Cystersów (OCist) w Sulejowie

Gdzie się znajduje?

Sulejów jest miastem w powiecie piotrkowskim, województwie łódzkim. Pierwotnie należał do Małopolski, był osadą w powiecie opoczyńskim w ziemi sandomierskiej, w ramach której stanowił część ziemi radomskiej. Następnie Sulejów włączono do ziemi sieradzkiej.
Dojazd/dojście
Przez Sulejów przebiegają drogi krajowe 12 i 74. Jadąc indywidualnie, najpierw należy dostać się do Piotrkowa Trybunalskiego pociągiem (też InterCity) lub autobusem, a stamtąd lokalnym autobusem do Sulejowa – to odległość około 16 km. Klasztor położony jest na wschod­nim brze­gu rze­ki Pi­li­cy i oko­ło 1,5 km na pół­noc od Ryn­ku w Su­le­jo­wie. Ja­dąc od stro­ny Pio­trko­wa Try­bu­nal­skie­go skrę­ca­my w le­wo w pierw­szy (do­zwo­lo­ny) zjazd za mo­stem (u. Tar­go­wa).  Zresztą, jakby co, to do klasz­to­ru pro­wa­dzą dro­go­wska­zy, bądź automapa. 

Historia

Powstanie osady związane jest z istniejącą wówczas przy przeprawie przez Pilicę komorą celną. Rozwój grodu związany jest z opactwem cysterskim ufundowanym tu przez księcia wiślickiego i sandomierskiego Kazimierza II Sprawiedliwego, który był inicjatorem i wykonawcą tego przedsięwzięcia.
W ostatniej ćwierci XII wieku podjęto inicjatywę fundacyjną i sprowadzono z burgundzkiego Morimondu mnichów cysterskich, osiedlając ich na prawym brzegu Pilicy, w pobliżu wsi Sulejów. Opactwo zostało założone w miejscu, które obecnie nazywa się Podklasztorze. Miejsce przyszłego klasztoru nie było pustką osadniczą. Osadnictwo rozwijało się tutaj żywo przynajmniej od przełomu XI/XII wieku, czemu sprzyjały przechodzące przez Sulejów szlaki handlowe łączące północ i zachód Europy z Rusią.
Zapewne już w 1176 roku książę zrealizował wstępne etapy procesu fundacji, a być może w roku następnym pojawili się w Sulejowie pierwsi cystersi. W sumie w procesie fundacji klasztor otrzymał jedenaście wsi, dziesięciny z trzynastu wsi, kościoły w Sulejowie i Bałdrzychowie i dwa zwarte kompleksy dóbr wokół Sulejowa i Bałdrzychowa, już zorganizowane i dobrze zagospodarowane.W wieku XIII klasztor cieszył się nieustającą opieką następców swego fundatora: Leszka Białego, Grzymisławy, Konrada Mazowieckiego i Bolesława Wstydliwego.
W początku XIII wieku, dysponując już sporym majątkiem, cystersi przystąpili do budowy nowej, okazałej świątyni. W 1232 roku arcybiskup gnieźnieński Pełka dokonał aktu jej konsekracji pw. NMP i św. Tomasza i z tej okazji nadał klasztorowi dalsze dziesięciny. W następnych latach przystąpiono do budowy kapitularza, a przedsięwzięcie to zakończono około połowy XIII wieku. W roku 1252 cystersi z Sulejowa przejęli uposażenie opactwa szpetalskiego.
Klasztor wsparł zbrojnie walkę Władysława Łokietka z Czechami, dzięki czemu książę otoczył cystersów szczególną opieką, nadając im liczne przywileje. Sulejów prawa miejskie uzyskał w połowie XIII wieku, potwierdził je Władysław Łokietek w 1308 roku. Wielkim wydarzeniem w historii miasta był wiec, który odbył się dniach 20–23 czerwca 1318 roku. Na tym właśnie wiecu uroczyście przyjęto wszystkie warunki papieskie i uchwalono wznowienie Królestwa Polskiego, kończąc okres rozbicia dzielnicowego Polski. Uchwalono „suplikę sulejowską”, prośbę do papieża o koronację Łokietka. Za czasów króla Kazimierza Wielkiego w opactwie odbywały się wiece i zjazdy, czterokrotnie gościł też tu w XV wieku Władysław Jagiełło. Opactwo cysterskie było jednym z miejsc postoju wojsk polskich prowadzonych przez Władysława Jagiełłę na pola Grunwaldu. W wiekach XIV–XVII wzniesiono, poza czworobokiem zabudowań klasztornych, obwód warowny, co było wynikiem okrzepnięcia opactwa. W roku 1431 klasztor został spalony przez Tatarów. W roku 1580 utworzono polską prowincję cystersów.
W wieku XVIII klasztor otrząsnął się ze zniszczeń spowodowanych najazdem szwedzkim, ale w 1731 roku wybuchł niszczący pożar. W czasie konfederacji barskiej klasztor poniósł liczne szkody, a w 1790 roku olbrzymi pożar objął zarówno kościół, jak i zabudowania klasztorne. W roku 1772 opactwo zamieszkiwało dwudziestu dziewięciu zakonników, a pod jego opieką znajdowały się cztery kościoły parafialne – w Sulejowie, Bałdrzychowie, Łaszowie i Mogielnicy. W następnych latach liczba zakonników wyraźnie spadła. W roku 1793 klasztor i miasteczko zajęli pruscy huzarzy, a w roku 1795 po trzecim rozbiorze Polski miasto znalazło się po pruskiej stronie granicy, klasztor zaś zajęli Austriacy. W roku 1819 władze carskie położyły kres istnieniu w Sulejowie klasztoru cystersów dokonując jego kasaty. Mienie poklasztorne przejął rząd Królestwa Polskiego.
Wydzierżawiono dobra zakonne, a pracę parafialną podjęli księża diecezjalni. W 1847 roku miał miejsce ponowny pożar kościoła i klasztoru. W latach 1852–1861 część klasztoru została odremontowana i założono ochronkę dla dzieci, zaś w 1883 roku część zabudowań klasztornych została sprzedana i urządzono w niej browar, a część przyznano parafii. W 1986 roku do Sulejowa ponownie przebywają prawowici gospodarze obiektu – cystersi. Kościół i klasztor zostały im zwrócone po 167 latach. Obecnie znajduje się tutaj przeorat zwykły. Obowiązki duszpasterskie prowadzone są przez cystersów z Wąchocka. W latach osiemdziesiątych XX w. stan materialny budynków był bardzo zły i z tego względu zamknięto kościół dla celów duszpasterskich i dla zwiedzających. Udostępniono jedynie dla celów liturgicznych tzw. kapitularz. Generalny remont i konserwacja zostały podjęte od 1987 roku dzięki wsparciu fundacji „Obiekt Zabytkowy Opactwo Cystersów w Sulejowie”. 

Co możemy zobaczyć

Klasztor usytuowano na wyniosłej terasie, na prawym brzegu rzeki Pilicy, która w XII wieku płynęła w odległości zaledwie kilkudziesięciu metrów na południe od opactwa. Po stronie wschodniej swój bieg miał niewielki strumień Radońka, natomiast na północy rozwinęła się wieś Podklasztorze. Obecnie to jeden z najlepiej zachowanych obronnych zespołów cysterskich w Polsce, będący zabytkiem architektury romańskiej. Jednym z najistotniejszych zachowanych jego elementów jest kościół Najświętszej Maryi Panny i św. Tomasza Kantuaryjskiego – trzynawowa bazylika z transeptem. W narożach między ramionami transeptu a prostokątnym prezbiterium znajdują się kaplice. Kościół zbudowany jest z piaskowca szydłowieckiego, kamienne są też wewnętrzne elementy konstrukcyjne i dekoracyjne, natomiast sklepienia i ściany wewnętrzne są ceglane. Jako zakończenie budowy przyjmowana jest data konsekracji kościoła, rok 1232. Bryła kościoła zachowała się w nienaruszonym układzie. Jego front zdobi romański portal z trzema kolumnami z każdej strony. Kolumny mają głowice i bazy z dekoracją akantu, palmety i lilii. Pierwotnie posiadał on rzeźbiony tympanon, po którym pozostała jedynie dekoracja plecionkowa. Drugi portal, późnoromański z około 1230 roku, jest znacznie skromniejszy. Stanowił wejście od strony krużganka. Nad głównym portalem znajduje się ośmiodzielna rozeta. Wszystkie okna zachowały się w stanie pierwotnym, bądź zostały zrekonstruowane podczas XX-wiecznych renowacji.
Architektura wnętrza jest już gotycka, romańskie pozostały detale. Arkady międzynawowe o przysadzistych filarach i półkolistych łukach otrzymały zadanie dźwigania wysokich ścian nawy głównej, w których górnej, oddzielonej gzymsem części przepruto okna clerestorium. Powyżej gzymsu na kapitelach półkolumn oparto masywne gurty, a wydatne żebra osadzono na wspornikach dodanych po bokach do lizen. Filary międzynawowe zostały zaopatrzone w półkolumny na których oparto wewnętrzne, wydzielone uskokami łuki arkad. Wszystkie nawy kościoła przykryto sklepieniami krzyżowo-żebrowymi rozdzielonymi masywnymi gurtami. Głowice służek i półkolumn ozdobiono ostro zakończonymi liśćmi lub liśćmi o prosto ściętych zakończeniach. Oprócz tych motywów zastosowano też zdobienia w postaci zygzakowatych plecionek. Na głowicach w skrzyżowaniu naw o wolutowo zwiniętych liściach w narożnikach, pojawił się motyw osiowo umieszczonego drzewka, bądź lilii, prążkowanych listków czy serc. Żebra sklepienne spięto zwornikami wypełnionymi motywami plecionkowymi i rozetami. Wyjątkowy zwornik ze szponami łączącymi jego okrągłą tarczę  z żebrami zastosowano w kaplicy północnej. We wschodniej części kościoła, w kaplicach i północnym transepcie umieszczono półkoliste wnęki piscin do mycia naczyń liturgicznych z zachowanymi kanalikami odpływowymi oraz armaria. W ścianie południowej nawy, w obrębie przebiegającego tam krużganka, usytuowano półkolistą niszę z siedziskiem, miejsce na którym w określonych godzinach zasiadał opat, służąc poradom mnichom.
Wyposażenie świątyni pochodzi z okresu baroku i rokoka. Znajduje się tu pięć barokowych ołtarzy i ambona, a dwukondygnacyjne stalle pochodzą z epoki rokoka. Przy filarach międzynawowych ustawione są cztery niewielkie wczesnobarokowe ołtarze z czarnego marmuru z detalami dekoracyjnymi. Rokokowy ołtarz główny z 1788 roku jest dziełem Jana Millmana. Znajduje się w nim obraz Wniebowzięcia Matki Boskiej z pierwszej połowy XVII wieku.
Dwukondygnacyjne zdobione stalle pochodzą z drugiej połowy XVIII wieku. Podobna w stylu jest ambona, zwień­czo­na bal­da­chi­mem i rzeź­bą św. To­ma­sza Becke­ta klę­czą­ce­go w oto­cze­niu anio­łów. Obok ołtarzy i stalli znajdują się XVII-wieczne drewniane rzeźby przedstawiające lwy. Bogato dekorowane organy, powstałe w XVII wieku, a później parokrotnie przebudowywane, są podobne do organów kościoła cystersów w Wąchocku i być może są dziełem tego samego organmistrza i snycerzy. In­stru­ment, wy­po­sa­żo­ny w 22 gło­sy gra­ją­ce z cym­bel­ster­nem (wi­ru­ją­cą gwiaz­dą z dzwon­ka­mi). Naj­mniej­sza pisz­czał­ka or­ga­nów su­le­jow­skich wa­ży za­le­dwie kil­ka gram, naj­więk­sza zaś… 600 ki­lo­gra­mów. Balustrada chóru, prócz dekoracji snycerskiej, jest ozdobiona malowidłami.

Z zabudowań klasztornych najlepiej zachowało się skrzydło wschodnie z późnoromańskim kapitularzem, zakrystią i przylegającym do niej skarbcem oraz odcinek przyległego krużganka. Obwarowania klasztoru powstały pomiędzy końcem XV a XVII wiekiem. Zachowało się sześć baszt i fragmenty murów. Część górnych partii baszt została przekształcona w okresie nowożytnym (Krakowska, Attykowa, Muzyczna) lub ich pozbawiona (Rycerska). Najmniej obwarowana była strona południowa, naturalnie chroniona przez brzeg rzeki Pilicy. Ze skrzydła południowego, zbudowanego w XVI wieku, przetrwała tylko jedna, zewnętrzna ściana i podpiwniczenia. W ruinie jest też skrzydło zachodnie z którego zachowały się jedynie podpiwniczenia. Dawniej trzy skrzydła klasztoru i kościół otaczały wirydarz. Jedyną dobrze zachowaną częścią klasztoru jest skrzydło wschodnie z późnoromańskim kapitularzem z XIII wieku i gotyckim krużgankiem z XV wieku.  Salę kapitularza, czyli miejsce codziennych zebrań konwentu o wymiarach 9,7 x 9 metrów, przykryto sklepieniem opartym na centralnej, przysadzistej kolumnie o rzeźbionym kapitelu oplecionym pędami roślinnymi. Na głowicy tej oraz na wspornikach przyściennych spoczęły gurty wydzielające przęsła sklepień, a także żebra, wzmocnione w miejscach skrzyżowania zwornikami. Jeden z nich otrzymał formę wypukłego reliefu o czterech głowach stykających się podbródkami. Pozostałe trzy zworniki ozdobiono motywami roślinnymi. Podobną dekorację jak kapitel centralnej kolumny miały kolumienki i półkolumienki umieszczone w przeźroczach od strony krużganka. W średniowieczu pod ścianami ciągnęły się rzędy kamiennych ław, pośrodku natomiast stał zapewne pulpit dla lektora. W krużganku i kapitularzu jest urządzone niewielkie muzeum z wystawą o historii opactwa.
Od północy z małym klasztorem są­sia­do­wał Ar­se­nał, do­sta­wio­ny do Basz­ty Opac­kiej na prze­ło­mie XVI i XVII stu­le­cia. Po­cząt­ko­wo słu­żył on ja­ko straż­ni­ca dla za­ło­gi zbroj­nej, a na­stęp­nie ja­ko po­miesz­czen­ie dla służ­by i go­ści opa­ta. Naj­młod­szą część ze­spo­łu re­pre­zen­tu­je ciąg bu­dyn­ków go­spo­dar­czych opla­ta­ją­cych opac­two od wscho­du i od pół­no­cy, opar­tych o pół­noc­ny mur obron­ny, któ­ry sta­no­wi obec­nie ich ze­wnętrz­ną ścia­nę. W bu­dyn­kach tych daw­niej funk­cjo­no­wa­ły m.in.: bro­war, spich­rze, ma­ga­zy­ny, staj­nie i wo­zow­nie, a po roz­wią­za­niu za­ko­nu dzier­ża­wio­no je oso­bom pry­wat­nym. Pod ko­niec XIX wie­ku część z nich ro­ze­bra­no, ale w la­tach 1973-1981 do­ko­na­no grun­tow­nej re­kon­struk­cji na hotel z prze­zna­cze­niem na kom­pleks szko­le­nio­wo-wy­po­czyn­ko­wy.