Gdzie się znajduje?
Pelplin jest położony jest w południowej części województwa pomorskiego, w powiecie tczewskim, nad rzeką Wierzycą. Znajduje się ok. 55 km na południe od Gdańska, 12 km od Starogardu Gdańskiego i 20 km od Tczewa. Jest niewielką miejscowością, gdzie mieszka nieco ponad 8000 mieszkańców. Swój rozwój zawdzięcza cystersom, którzy przybyli tutaj w 1247 i założyli swój klasztor, a później opactwo. W 1931 roku miastu nadano prawa miejskie, a w 1937 herb w postaci mitry biskupiej.
Dojazd/dojście
Pelplin jest lokalnym węzłem komunikacyjnym, krzyżują się tu: droga wojewódzka nr 229 z drogą wojewódzką nr 230, w pobliżu miasta znajduje się węzeł drogowy Pelplin autostrady A1 z drogą wojewódzką nr 229. Łatwo więc można więc doń dojechać samochodem. Koleją też – jest tutaj też stacja PKP. Odległość z dworca do katedry wynosi około 1 km.
Historia
„Klasztor ten założony i uposażony przez dawnych polskich książąt Sambora, Mszczuja i Świętopełka tak wspaniale i ozdobne miał budowle, że budził podziw wszystkich ludzi”. Tak pisał dziejopisarz Jan Długosz o opactwie pelplińskim, którego historia rozpoczęła się w roku 1258, kiedy to książę tczewski Sambor II, po pertraktacjach z opatem klasztoru cysterskiego w Bad Doberan w Meklemburgii wystawił przywilej dla konwentu cystersów przekazujący im między innymi Pogódki i okoliczne wsie. Na polecenie księcia w tymże roku rozpoczęto budowę kościoła w Pogódkach, które obrane zostały na centrum nowych włości cysterskich. Zakonnicy dotarli tu w roku 1267, by po 9 latach przenieść się do Pelplina.
Pelplińskie opactwo pocysterskie jest jednym z najwspanialszych i najlepiej zachowanych w Polsce i Europie. Budowę opactwa umożliwiło cystersom podarowanie im przez księcia pomorskiego Mszczuja II wsi Pelplin 2 stycznia 1274 roku. Jednak właściwa historia klasztoru rozpoczyna się 27 października 1276 roku, kiedy to przybył z Pogódek konwent założycielski z opatem Wernerem na czele. Cystersi, wspaniali gospodarze, rolnicy, budowniczy, a także artyści i bankierzy. Prowadzili doskonale gospodarkę na nadanych im ziemiach i politykę, która zjednała im wielu możnych protektorów i darczyńców, stworzyli opactwo, które przez ponad 500 lat stanowiło ośrodek gospodarczy i kulturalny promieniujący na całe Pomorze. Dość wspomnieć, że grono protektorów otwiera papież Mikołaj IV oraz królowie Przemysław II i Władysław Łokietek. Późniejsi książęta i królowie polscy, Zygmunt III Waza, Władysław IV i Jan III Sobieski, potwierdzali przywileje zakonu i podtrzymywali zwyczaj darowizny, a także byli gośćmi opatów pelplińskich. Cystersi stanowili samowystarczalną wspólnotę , konwersi byli zazwyczaj rolnikami i rzemieślnikami. W klasztorze przepisywano dokumenty, nuty, księgi. W pierwszej połowie XV wieku powstała w Pelplinie szkoła, nadająca tytuł bakałarza, niezbędny do otrzymania święceń kapłańskich. Ważną datą w historii pelplińskiego opactwa był rok 1555, w którym opatem konwentu został po raz pierwszy Polak, Szymon z Poznania.
Cystersi gospodarzyli na pelplińskiej ziemi aż do końca XVIII wieku, kiedy to król pruski zsekularyzował majątki klasztorne, a same zakony uległy kasacie. Dorobek, który pozostawili po sobie pelplińscy cystersi, należy zaliczyć do najpiękniejszych zabytków europejskich. Przede wszystkim Katedra – mająca obecnie status bazyliki mniejszej. Budowana przez blisko 300 lat i wyposażana jeszcze dłużej, stanowi perłę sakralnego budownictwa gotyckiego. Daty poszczególnych etapów budowy nie są znane. Przyjmuje się, że budowę ukończono przed lub po połowie XIV w. Kościół został wzniesiony według jednolitego planu, z nielicznymi, drobnymi zmianami w trakcie realizacji. Znane są natomiast daty założenia sklepień w nawie głównej określone na XV w. i sklepień w ramionach transeptu, które wykonał w 1557 roku mistrz Antonius Schultes. W latach 1602–1603 dobudowano lub przebudowano zakrystię przy południowym ramieniu transeptu, a przy północnym ramieniu w 1645 roku wzniesiono kaplicę Kosów. Cały zabytkowy kompleks pocysterski uzupełnia piękny kościół bramny z XIV wieku, refektarze, krużganki, witraże, a także mające swój rodowód w dawnych wiekach budowle gospodarskie oraz stawy i przepiękne ogrody.
Klasztor rozbudowywano do 1674 roku. Całość założenia od XIV w. otaczał mur z bramami. Po kasacie klasztoru w roku 1824 nastąpiła adaptacja budynków dla potrzeb Collegium Marianum w latach 1659–1868, a także zniesienie murów i zabudowy gospodarczej. Obecnie w dawnym klasztorze mieści się seminarium duchowne.
Wiek XIX to przekształcanie się Pelplina z osady przyklasztornej w organizm miejski. Przeniesienie siedziby biskupa chełmińskiego do Pelplina i podniesienie kościoła do rangi katedry nastąpiło w 1824 roku. W końcu XIX wieku przeprowadzono restaurację i częściową rekonstrukcję pierwotnego wyglądu budowli.
Szczęśliwie katedra przetrwała wojny światowe XX wieku. 18 stycznia 1965 roku papież Paweł VI podnosi katedrę pelplińską do godności bazyliki mniejszej.
Co możemy zobaczyć
Katedra Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Pelplinie jest ogromną trójnawową bazyliką filarową na rzucie krzyża, z dwunawowym halowym transeptem. Korpus nawowy jest pięcioprzęsłowy, a część prezbiterialna liczy cztery przęsła. Ramiona transeptu, na rzucie zbliżonym do kwadratu, połową długości występują poza obrys korpusu. Łuki arkad międzynawowych są obustronnie profilowane z użyciem ceramicznych kształtek, wsparte na potężnych ośmiobocznych filarach ujetych ozdobną opaską pod gzymsem impostowym, wyżej przechodzących w trójboczne półfilary dzielące ściany nawy głównej i połączone powyżej okien bogato profilowanymi łukami. Wyniosłe wnętrze nakrywają bogate gwiaździste sklepienia, w środkowej nawie prezbiterium i w dwóch przęsłach transeptu z biegnącym wzdłuż żebrem przewodnim, w nawie głównej z żebrami wplecionymi, podobnie w nawach bocznych korpusu i prezbiterium. W północnej nawie prezbiterium sklepienia wszystkich przęseł także łączy żebro przewodnie. Czteropolowe sklepienia w ramionach transeptu są wsparte na centralnym filarze, w północnym ramieniu kryształowe, a w południowym sieciowe. Wsporniki i konsole służek są przeważnie ceramiczne z dekoracją rzeźbiarską, a także architektoniczne i uskokowe, wykonane z cegły. Dekoracja wsporników układa się w cykl atlantów z przedstawieniami różnie upozowanych postaci i cykl zwierzęcy z wyobrażeniami harpii, uskrzydlonego lwa, sfinksa z krzyżem, mężczyzny z małpą i orła. Z gotyckiego wyposażenia zachowały się jedynie wspaniałe stalle. Pozostałe elementy pochodzą z epoki renesansu i baroku.
Kościół opinają przypory, których łuki oporowe zostały ukryte pod dachami naw bocznych. Od wschodu i od zachodu, na osiach filarów międzynawowych wznoszą się wieloboczne wieżyczki schodowe. Elewacje obiega cokół z gzymsem, wyżej gzyms kapnikowy wyłamany nad portalem zachodnim, a górą fryzy z kształtki ceramicznej, arkadowe i sieciowe, o wielolistnych motywach. U podstawy szczytów w elewacji wschodniej i zachodniej biegnie dekoracyjna listwa z tynku o podobnych motywach wykonanych techniką sgraffita. Ozdobne kilkustrefowe szczyty prezbiterium, transeptu i korpusu, o lizenowych podziałach ze sterczynami, prześwitami i blendami, także pokrywa sgraffitowa dekoracja z rozet, trójliści i innych motywów. Wschodni szczyt zdobią ponadto ustawione u nasady konsole z popiersiami mężczyzn. Fasada zachodnia zdominowana została przez przez potężne 20-metrowe okno zwieńczone rozetą. Nad nią rozpościera się jeden z uskokowych szczytów, wzbogacony o wykusz pod postacią ediculi. Używano jej do wciągania ciężkich materiałów z pomocą wystającej belki i koła deptakowego, które przetrwało tu do dziś. Okna są przeważnie dwudzielne i trójdzielne, tylko wschodnie, środkowe okno prezbiterium jest czterodzielne, a okno w zachodniej fasadzie pięciodzielne. Bogatą dekoracją rzeźbiarską wyróżnia się portal w północnym ramieniu transeptu, wielouskokowy, na cokole, z profilowanej kształtki, z elementami sztucznego kamienia, wapienia i modelowanej, wypalonej gliny. W strefie kapiteli ościeża zdobią popiersia proroków wśród wici roślinnej. W kolejnych łukach archiwolty portalu umieszczono postacie aniołów i świętych pod baldachimami. Archiwolta jest dodatkowo ujęta zewnętrznym łukiem w ośli grzbiet z dekoracją o motywie winnej latorośli nad fryzem arkadkowym i z głową Chrystusa w kluczu. Umieszczona w tympanonie płaskorzeźba jest neoromańska, z XIX w. Bogate struktury zwieńczeń, laskowanie okien i portale ożywiają gładkie, surowe płaszczyzny ścian kościoła.
Zachwyt budzi jej wyposażenie, gdzie style i epoki w sztuce harmonijnie się przenikają, tworząc niezwykle piękne wnętrze – reprezentujące style od gotyku, przez renesans, manieryzm, barok, rokoko aż po XIX-wieczny neogotyk. W wnętrzu znajduje się największy, na wschód od Pirenejów, pozłacany ołtarz, jeden z największych i najpiękniejszych zespołów stalli gotyckich, różnorodne gotyckie sklepienia naw i transeptu, unikalne malarstwo Hermana Hana, Andrzeja Stecha, wspaniałe barokowe organy i ambona oraz wiele unikatowych detali podkreślają piękno tej świątyni.
W prezbiterium ustawiony jest manierystyczny ołtarz główny wykonany w latach 1623-26 z fundacji opata Leonarda Rembowskiego II. Ołtarz jest trójosiowy, sześciokondygnacyjny, zaprojektowany w układzie kompozycyjnym łuku triumfalnego, z zastosowaniem spiętrzonego porządku, z bogatym programem rzeźbiarskim i złoceniami. W polu głównym umieszczony jest wielki obraz Koronacji Najświętszej Marii Panny, namalowany przez gdańskiego malarza Hermana Hana. Wokół Maryi znaleźli się prorocy, święci czy męczennicy, a także najważniejsi cystersi: św. Bernard oraz św. Benedykt. Poniżej tej sceny umieszczono wielu ówczesnych dostojników, min.: papieża Urbana VIII, cesarza Ferdynanda II, a także króla Zygmunta III Wazę. Ponadto swoje miejsce mają tu (prawdopodobnie) legendarni fundatorzy opactwa, a także sam opat – Leonard Rembowski. W zwieńczeniu ołtarza umieszczony jest obraz Wizja św. Bernarda, także namalowany przez Hermana Hana. Ołtarz posiada niezwykle bogatą dekorację rzeźbiarską z licznymi rzeźbami świętych. W prezbiterium ustawione są też stalle gotyckie wykonane w latach 1450-65, częściowo przekształcone w XVII w., posiadające bogatą dekorację snycerską, figuralną i ornamentalną. W katedrze znajdują się dwadzieścia trzy ołtarze ( w tym też omówiony wcześniej ołtarz główny) rozmieszczone przy filarach międzynawowych oraz w nawach bocznych. Dwadzieścia z nich pochodzi z XVII i XVIII w., dwa są neogotyckie, jeden (posoborowy) powstał w 1971 r. Pozostałe ołtarze w katedrze to: ołtarz św. Filipa (1673) z obrazem A. Stecha Św. Filip nawraca etiopskiego dworzanina, ołtarz św. Andrzeja (XVII w.) z obrazem A. Stecha Ukrzyżowanie św. Andrzeja; ołtarz św. Benedykta, Bernarda i Roberta (konsekr. 1757) z obrazami S. Buchwalda; ołtarz Niepokalanego Poczęcia (1718), ołtarz Stygmatów św. Franciszka (XVIII w.), ołtarz Matki Boskiej Wniebowziętej (1619) z obrazami H. Hana Trójca Święta, św. Benedykt, św. Bernard, Wniebowzięcie NMP oraz Pokłon Pasterzy; ołtarz św. Jakuba Starszego (1641) z obrazami A. Strobla Ścięcie św. Jakuba Starszego oraz Matka synów Zebedeuszowych przed Chrystusem; ołtarz Siedmiu Sakramentów (pocz. XVII w.) z obrazami mistrza z kręgu Hana Aniołowie z monstrancją, Chrystus – fons vitae i Ostatnia Wieczerza; ołtarz św. Macieja (1670) z obrazami A. Stecha Wybór Macieja i Uczniowie idący do Emaus; ołtarz św. Młodzianków (1653) z obrazami A. Stecha Rzeź betlejemska i Męczeństwo Legii tebańskiej; ołtarz św. Jana Nepomucena (konsekr. 1757); ołtarz Zwiastowania (1645, przeniesiony w k. XIX z kaplicy Jana Kosa); ołtarz św. Apostołów Piotra i Pawła (1644); ołtarz św. Urszuli (pocz. XVII w.) z obrazami J. Kriega (atrybucja sporna), m.in. Przybycie św. Urszuli do Kolonii; ołtarz św. Marii Magdaleny (XVII w.) z obrazami H. Hana Śmierć Marii Magdaleny i jego ucznia Uczta u Lewiego; ołtarz św. Rodziny (XVII w.) z obrazami H. Hana Św. Rodzina i Św. Elżbieta opatruje chorego; ołtarz św. św. Biskupów Wojciecha, Stanisława i Tomasza Becketa (konsekr. 1757); ołtarz św. Maurycego (konsekr. 1785) z obrazami A. Stecha Św. Maurycy odmawia oddania czci Jowiszowi i Św. Jan na Patmos (1674 ?); ołtarz św. Krzyża (pocz. XVII w.) z obrazami H. Hana Św. Jadwiga i A. Stecha Ukrzyżowanie (1690). Spośród licznych obrazów nie ołtarzowych wyróżnia się obraz Fundacja klasztoru w Pogódkach w 1258 r. z 1675 r., autorstwa A. Stecha, oraz przypisywane przez niektórych badaczy temu samemu autorowi dwa imaginacyjne portrety książąt Sambora I i Mszczuja II z ok. 1680 r. Po południowej stronie nawy głównej znajduje się późnobarokowa ambona z 1692 r. o bogatej dekoracji snycerskiej wykonana przez Macieja Schollera z Gniewu, gdzie ośmioboczna czasza wsparta jest na figurze Samsona rozdzierającego paszczę lwa. Obok w południowym ramieniu transeptu znajduje się prospekt organowy o bardzo bogatej dekoracji snycerskiej, wykonany przez Macieja Schollera. Same organy wykonał w latach 1677-80 Jan Jerzy Wulf z Gdańska ale w 1870 r. zostały one przebudowane. W obu nawach korpusu ustawione są stalle gotyckie i stalle wczesnobarokowe z około 1620 r.. oraz późnobarokowe konfesjonały z około 1760 r. Na chórze muzycznym znajdują się wielkie 72-głosowe organy romantyczne wykonane w latach 1844-45 przez Karola Augusta Buchholza organmistrza z Berlina. W końcu XIX w. powstała figuralna i ornamentalna polichromia nawiązująca do średniowiecznych dekoracji cysterskich. Jej autorem jest Fryderyk Stummel z Kevelaer. W lewej nawie prezbiterium zachował się fragment gotyckiego fresku z przełomu XIV i XV w. przedstawiający Świętego Krzysztofa. Witraże częściowo neogotyckie z końca XIX w. zaprojektowane przez Fryderyka Stummla oraz lat 60-tych i 90-tych XX w.
Od strony południowej przylegają do kościoła zabudowania klasztoru, skupione wokół otoczonego krużgankiem wirydarza z sześciobocznym lawatorium. Krużganki od strony południowej przylegający do katedry. Skrzydło wschodnie krużganków (najstarsze) nakryte jest sklepieniem krzyżowo-żebrowym, pozostałe sklepieniem gwiaździstym. Zachowały się częściowo wsporniki kamienne i ceramiczne o motywach roślinnych i figuralnych. Z gotyckiego malarstwa ściennego zachowały się malowidło w południowym ramieniu krużganków przedstawiające Grupę Ukrzyżowania z postaciami proroków Izajasza i Jeremiasza oraz opata i mnicha, w niższej strefie scena Obmycia nóg apostołów, datowana na XIV wiek, przemalowana w XIX wieku, w latach 90. XX wieku konserwowana. W krużgankach zachowały się manierystyczne ławy z ozdobnymi zapleckami z 1609 r. W górnej strefie ścian zawieszono ostrołukowe obrazy, z których 17 jest dziełami Andrzeja Stecha i jego warsztatu, powstałe w latach 1689-96. Wśród pomieszczeń wschodniego skrzydła znajduje się wysunięty ku wschodowi prostokątny kapitularz nakryty sklepieniem gwiaździsto-sieciowym, z portalem o dekoracji rzeźbiarskiej, figuralnej, zoomorficznej i roślinnej. Kapitularz powstał po 1323 roku z przekształcenia wcześniejszego oratorium. W skrzydle południowym wyróżnia się czteroprzęsłowy refektarz ze sklepieniem gwiaździstym.
Na północ od katedry i klasztoru znajduje się zachowany w niewiele zmienionej formie gotycki kościół filialny Bożego Ciała o cennym barokowym i rokokowym wyposażeniu wnętrza, a także zasadnicza część zespołu kanonii i sufraganii, który tworzą jednorodne stylowo XIX-wieczne klasycystyczne budynki (poza najstarszym z 1719 r., który jest barokowy, w XIX w. przebudowany na neoklasycystyczny).
Na południe od zespołu pocysterskiego, po południowej stronie rzeki Wierzycy, usytuowany jest zespół pałacowo-parkowy biskupa. W otoczonym murem dziewiętnastowiecznym parku w stylu krajobrazowym znajduje się m.in. dziewiętnastowieczny, przebudowany w okresie dwudziestolecia międzywojennego neoklasycystyczny pałac biskupi oraz pochodząca z okresu międzywojennego neoklasycystyczna oprawa architektoniczna ciągu komunikacyjnego z pałacu biskupiego do klasztoru obejmująca most na rzece Wierzycy, fontannę oraz prowadzące na skarpę dwubiegowe schody.
W roku 1988 w kompleks obecnej kurii biskupiej został wkomponowany współczesny gmach Muzeum Diecezjalnego z pomieszczeniami przeznaczonymi dla ekspozycji zbiorów muzealnych. Znajduje się tam
pelplińska Biblia Gutenberga jest jednym ze 180 egzemplarzy dwutomowej Biblii, wydrukowanych przez Gutenberga w latach 1452–1455. Do tej pory na świecie zachowało się 48 dzieł mogunckiego mistrza. Jedyny w Polsce egzemplarz tej „najdroższej książki na świecie” przechowuje Muzeum Diecezjalne w Pelplinie. Pelpliński egzemplarz, składający się z dwóch tomów, wydrukowany został na papierze w oryginalnej XV-wiecznej oprawie wykonanej przez słynnego introligatora, mistrza Henryka Costera z Lubeki.
