Gdzie się znajduje?
Rudy położone są w dolnym biegu rzeki Rudy – dopływu górnej Odry. Zlokalizować je można na północ od granicy z Rybnikiem w Parku Krajobrazowym Cysterskie Kompozycje.
Dojazd/dojście
Rudy leżą na trasie z Rybnika do Kuźni Raciborskiej, bez problemów można się dostać samochodem (przy klasztorze jest duży parking), czy pociągiem. Nawet pociągi Interciti z Warszawy do Pragi zatrzymują się w Rybniku (są też bezpośrednie połączenia z innymi miastami w Polsce). A z Rybnika do Rud kursuje miejski autobus lini nr 43 i staje niedaleko opactwa cystersów.
Historia
Historia Rud sięga I poł. XIII wieku. Wtedy miała tu powstać pierwsza fundacja klasztorna, która w 1228 roku otrzymała obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem. Prawdopodobnie jednak datowanie to jest zbyt wczesne i faktycznie można je przesunąć na ok. 1237 rok. Pierwszy klasztor nie przetrwał w związku z najazdem tatarskim w 1241 roku. Z początkiem II połowy XIII wieku Cystersi z Jędrzejowa przybyli tu jednak ponownie i w 1252 roku zaczęli budowę klasztoru, który zasiedlili w 1255 roku. Znany jest też dokument fundacji klasztoru z 21 października 1258 roku wydany przez Władysława opolskiego i potwierdzony 16 lat później przez papieża Grzegorza X.
Klasztor był wyjęty spod sądowniczej władzy księcia, otrzymał prawo polowania w okolicznych lasach, prawo do zakładania nowych wiosek, prawo kolonizowania, prawo prowadzenia handlu i rzemiosła. Określono także w przybliżeniu granice posiadłości klasztornych. Sięgały one: trzy mile od Raciborza, trzy mile od Koźla i trzy mile od Gliwic. Posiadłości ziemskie i przywileje nadane przez księcia stały się podstawą rozwoju gospodarczego opactwa. W 1280 roku Rudy były już na tyle prężnym pod każdym względem opactwem, bogatym w powołania, że mogły przyczynić się do powstania nowego opactwa cystersów w Jemielnicy. W 1533 roku klasztor przechodzi z rąk cystersów z Jędrzejowa do prowincji czeskiej. W czasie wojny trzydziestoletniej, w pierwszej połowie XVII wieku nastąpiło znaczne pustoszenie klasztoru i kościoła przez protestantów.
Ważną gałęzią gospodarki cysterskiej w Rudach była także uprawa roli, warzywnictwo, hodowla, rybołówstwo. W średniowieczu cystersi rudzcy posiadali 7 młynów. W 1707 roku klasztor posiadał już pięć hut żelaza. W 1717 roku powstała w Zawadzie huta szkła, której wyroby sprzedawane były na całym Śląsku, a nawet eksportowane przez Opawę do Austrii. Oprócz tego klasztor posiadał: hutę miedzi, fabrykę drutu, kuźnię, gorzelnię, browary, winiarnię. Rozwijali też rudzcy cystersi szereg innych gałęzi przemysłu.
Oprócz działalności gospodarczej klasztor był także poważnym ośrodkiem kulturalnym i naukowym. W 1744 roku powstało tam gimnazjum z konwiktem o wielkim znaczeniu dla całego Górnego Śląska. Gimnazjum przetrwało do 1816 roku.
Zrujnowany wojną z Napoleonem, budżet Prus potrzebował gotówki. W dniu 26 listopada 1810 nastąpiła kasata klasztoru na mocy edyktu króla pruskiego Fryderyka Wilhelma II. W następnym roku przeprowadzono aukcję mienia klasztornego. Najcenniejsze książki wywieziono do Wrocławia, część rozdano okolicznym parafianom, resztę wyrzucono na makulaturę. W 1812 r. dobra klasztorne otrzymał landgraf von Hessen Kassel, który nigdy w Rudach nie zamieszkał. W latach 1813-1814 w klasztorze znajdował się szpital wojskowy. Rannymi opiekowało się między innymi 10 mnichów, którzy po likwidacji szpitala zostali wypędzeni. W 1816 roku w zamian na zrzeczenie się dóbr w Hesji dobra rudzkie wraz z klasztorem obejmuje Wiktor Amadeusz von Hessen-Hohenlohe, a od 1840 roku Rudy stałą siedzibą książąt raciborskich (Herzog von Ratibor). Rozpoczął on przebudowę klasztoru na rezydencję magnacką. W latach 1849-1852 pałac otrzymuje kostium neogotycki w stylu angielskim, w latach 1900-1901 następuje przebudowa w stylu neobarokowym. W styczniu 1945 kościół oraz pałac zostały poważnie zniszczone i spalone przez wojska sowieckie. Odbudowa kompleksu pocysterskiego w Rudach w pierwszych latach po wojnie przebiegała wolno i mało skutecznie. W 1950 zakończono odbudowę kościoła podczas której odsłonięto spod stiuków z XVIII wieku ceglany wątek murów. W latach 70. uporządkowano i odgruzowano część opactwa. W 1998 obiekt przekazano na własność diecezji gliwickiej. Rozpoczęto intensywną odbudowę i remont pomieszczeń klasztorno-pałacowych. Pierwszy etap tej rekonstrukcji zakończono w 2008. Rok później utworzono Ośrodek Formacyjno-Edukacyjny Diecezji Gliwickiej. Prowadzone były też prace nad uporządkowaniem i odtworzeniem parku przyklasztornego, który służy jako teren rekreacyjny dla okolicznych mieszkańców, wchodząc w skład utworzonego w 1993 Parku Krajobrazowego „Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wielkich”.
Pierwszy tymczasowy kościół, prawdopodobnie drewniany, cystersi wybudowali zaraz po przybyciu do Rud pierwszych zakonników z Jędrzejowa. Budowę następnego, istniejącego do czasów współczesnych, rozpoczęto po sprowadzeniu do Rud całego konwentu około roku 1300. Kościół wybudowany w stylu gotyckim z elementami romańskimi był konsekrowany około roku 1303. W 1685 do pierwotnej fasady dobudowano kruchtę z nowym wejściowym portalem. W latach 1723–1726 wybudowano też kaplicę Najświętszej Marii Panny z kryptą grzebalną cystersów. Pod koniec tej rozbudowy doszło do groźnego pożaru. Podczas odbudowy zniszczeń, które w jego wyniku powstały, w 1725 nad kruchtą wzniesiono nową fasadę, całkowicie przesłaniającą elewację zbudowaną cztery wieki wcześniej. W tym czasie dobudowano też nową zakrystię.
W 1945 roku kościół i opactwo zostały zniszczone w wyniku podpalenia przez Armię Czerwoną. Gruntowną odbudowę kościoła rozpoczęto w 1947, a prace renowacyjne prowadzono etapami aż do roku 2000. Na początku przeprowadzono prace rekonstrukcyjne, w ramach których usunięto tynki, odsłaniając w całym wnętrzu oryginalny ceglany wątek wendyjski, odbudowano sklepienia, zrekonstruowano powiększone w okresie baroku arkady międzynawowe oraz okna. W latach 1989–1992 przeprowadzono renowację zabytkowej kaplicy Matki Boskiej Pokornej, a w latach 1994–1996 generalną renowację elewacji wieży i ścian kościoła.
W 1998 rozpoczął się nowy rozdział historii kościoła związany z przekazaniem opactwa rudzkiego diecezji gliwickiej. Od tego czasu zarówno kościół, jak i opactwo zaczęły odzyskiwać dawny blask. W 1995 roku biskup gliwicki Jan Wieczorek ustanowił kościół diecezjalnym Sanktuarium Matki Boskiej Rudzkiej. A 4 czerwca 2000 obraz Matki Boskiej Pokornej został uroczyście ukoronowany przez arcybiskupa Józefa Kowalczyka koronami papieskimi (poświęconymi 17 czerwca 1999 w Gliwicach przez Jana Pawła II). 14 czerwca 2009 roku, w roku jubileuszu 750-lecia opactwa, Benedykt XVI podniósł kościół do rangi bazyliki mniejszej.
Co możemy zobaczyć
Bazylika Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Rudach jest położona na północ od centrum wsi, w zespole z dawnym klasztorem-pałacem, znajdującym się od północy. Jest orientowana na planie krzyża łacińskiego, trójnawowa w układzie bazylikowym – z nawą główną wyższą od naw bocznych, bezpośrednio oświetloną poprzez ostrołukowe okna w jej górnej części. Podobne okna mają nawy boczne. Przekryta sklepieniami czteropolowymi krzyżowo-żebrowymi na gurtach. Prezbiterium oraz przylegające do niego kaplice boczne wzniesiono na planie kwadratu, nawiązując do układu macierzystego opactwa w Jędrzejowie. W prezbiterium znajduje się otwór okienny znacznie większych rozmiarów niż pozostałe okna, wypełniony maswerkiem. Sklepienie wykonane jest z przęseł o tej samej długości zarówno w nawie głównej, jak i w nawach bocznych. Taki układ jest charakterystyczny dla architektury romańskiej. Pozostałe elementy architektury kościoła cechuje styl gotycki. Pierwotnie kościół, jako cysterski, był bezwieżowy. Głównym elementem fasady był wejściowy portal, który po dodaniu kruchty pod koniec XVII wieku widoczny jest w kruchcie kościoła. Elewacja zachodnia dwukondygnacyjna trójdzielna, typu jezuickiego, podziały architektoniczne płaskimi, zdwojonymi pilastrami na impostach. Oś centralną wyznacza portal, ujęty w arkadę, który w miejsce tympanonu ma niszę muszlową z figurą Matki Boskiej z Dzieciątkiem. Nad portalem w dwóch kondygnacjach okna zamknięte łukiem pełnym. Nad niższym oknem kartusz z orłem, literą W i mitrą książęcą, nad wyższym kartusz z herbem klasztoru. Na fasadzie umieszczone są cztery figury, dwie nad pierwszą kondygnacją – Archanioła Michała po lewej i św. Floriana po prawej stronie, i dwie nad drugą – św. Benedykta i św. Bernarda. Przy transepcie od południa znajduje się kaplica Mariacka, zamknięta trójbocznym prezbiterium, wnętrze na rzucie wydłużonego owalu, kryta sklepieniem kolebkowym na gurtach. Od północy do transeptu przylega dwuczłonowa zakrystia z biblioteką na piętrze, ze sklepieniem sklepieniem krzyżowym i kolebkowym oraz lunetami. Wnętrze o jasnej, cysterskiej dyspozycji, ceglane. Zachowane elementy pierwotnego wystroju kamieniarskiego – kapitele kielichowe i kostkowe lizen i służek przyściennych. Do dziś zachowało się barokowe i rokokowe wyposażenie świątyni. W kaplicy Krzyża Świętego znajduje się XVII-wieczne epitafium fundatora klasztoru, księcia opolskiego Władysława III. Bardzo bogatą dekorację malarską, rzeźbiarską i sztukatorską z XVIII wieku ma kaplica Mariacka z gotyckim, łaskami słynącym obrazem Matki Boskiej Pokornej. To prawdziwa perełka śląskiej sztuki barokowej. W jej wnętrzu znajdują się przepiękne polichromie i sztukaterie. Zobaczymy tu także znacznie przemalowane medaliony przedstawiające wygnanie z raju, Drzewo Życia oraz pracujących Adama i Ewę. Zachowały się klasycystyczne ołtarze boczne z rzeźbionymi przedstawieniami świętych zakonników i aniołów. W lewym jest wizerunek św. Benedykta namalowany w 1684 roku, w prawym zaś adoracja św. Bernarda również z tego okresu. Oba dzieła są przypisywane pracowni Michaela Willmanna. Pozostałe dwa obrazy św. Floriana i św. Wawrzyńca z ołtarzy bocznych w transepcie są dziełem Ignatza Raaba, pochodzącego z Czech jezuity. Ciekawe są rzeźby m.in. Aarona, Mojżesza i Jana Chrzciciela autorstwa Jana Melchiora Österreicha, które pierwotnie zdobiły Kaplicę Mariacką. Österreich wykonał również w 1753 roku figury ołtarza głównego i loży opackiej. Cztery figury na bocznych konsolach ołtarzy drugiego typu zasługują na szczególną uwagę. Cysterscy święci w zakonnych strojach ukazani zostali w pogłębionym kontrapoście. Stoją na granicy przestrzeni prezbiterium i sąsiednich kaplic, żywo gestykulując, jakby objaśniali widzowi dokonujące się misterium. Stają się tym samym częścią wielkiego theatrum sacrum.
Antyambona ma kształt odpowiadający umieszczonej po drugiej stronie nawy ambony. Kosz ambony jest u dołu rozszerzony, a baldachim wykonano na rzucie prostokąta z polichromowanego stiuku, który imituje draperię. Na czołowej ściance kosza umieszczona jest scena spotkania Jezusa z uczniami w Emaus, a w zaplecku ambony znajduje się scena, w której św. Bernard z Clairvaux hostią nawraca Wilhelma Akwitańskiego, wroga papiestwa. Antyambony najczęściej pełniły funkcję nadbudowy chrzcielnicy lub też ołtarza bocznego. Ambona uległa zniszczeniu w 1945 roku, a obecna, przesunięta w stronę wschodnią, nawiązuje do niej dość swobodnie.
W bazylice znajdują się jedyne na Śląsku relikwie św. Walentego oraz relikwie drzewa Krzyża Świętego. W kruchcie, pod którą jest krypta książąt raciborskich z rodu Hohenlohe-Schillingsfürst, znajduje się XIX-wieczny żeliwny sarkofag księcia Wiktora i jego żony.
W zachodniej części nawy głównej mieści się chór muzyczny z organami. Cyklicznie odbywają się tutaj koncerty i festiwal „Muzyka w Starym Opactwie”.
Kompleks pałacowo-klasztorny złożony jest z dwóch części: południowej, właściwego, pierwotnego klasztoru, przylegającego do północnej nawy kościoła; oraz z części północnej – dawnego pałacu opackiego przylegającego do północnego skrzydła klasztoru. Część południowa (klasztorna) zbliżona jest do kwadratu, założona wokół wirydarza, gdzie pomieszczenia w układzie jednotraktowym. Natomiast część północna (pałacowa) złożona z dwóch skrzydeł, jedno w formie litery „L” (zachodnio-południowa)jest to pałac opata i drugie w formie litery „U” (południowo-wschodnio-północna) – jest to pałac księcia. Tworzą one zewnętrzny dziedziniec , częściowo otwarty od strony północnej, z którego prowadzą wejścia do poszczególnych części obiektu. W otwarciu pomiędzy tymi skrzydłami usytuowany jest wjazd na dziedziniec oraz dwa trasy zewnętrzne, z których rozciąga się widok na przyległy parkowy staw. Poprzez skrzydło zachodnie prowadzi przejazd, stanowiący kolejny wjazd na dziedziniec, tym razem od strony ul. Cysterskiej. W narożniku północnym zachodniego skrzydła pałacu znajduje się cylindryczna wieża, w przyziemiu oszkarpowana. W skrzydle wschodnim, od strony parku, w przyziemiu taras i drugi od północy na osi skrzydła, obok w narożniku skrzydła północno-wschodniego półkolista baszta z klatką schodową.
W 1998 roku obiekt przekazano na własność diecezji gliwickiej, funkcjonuje jako Pocysterski Zespół Klasztorno-Pałacowy, łącząc w sobie Sanktuarium Matki Boskiej Pokornej oraz Ośrodek Formacyjno-Edukacyjny Diecezji Gliwickiej. Całość jest już otynkowana, w przyziemiu skrzydła zachodniego z boniowaniem. W skrzydle północnym oraz wokół dziedzińca części opackiej zachowane częściowo dekoracje stiukowe, tworzące ongiś kostium neobarokowy – pilastry jońskie z festonami. Elewacje w części klasztornej wokół dziedzińca ceglane. Wnętrza są odtworzone, gdzie prezentowane są wystawy stałe i czasowe. W „Skarbcu Cysterskim” jest m.in.: gotyckie rzeźby, malarstwo tablicowe ( z XV w. ), barokowe malarstwo, Droga Krzyżowa i portrety opatów ( po gruntownej konserwacji ). W salach wystawowych możemy zobaczyć: wystawę poświęconą pamięci rodziny książąt von Ratibor und Corvey, wystawę pisanek z całego świata czy salę muzyczną. Na krużgankach możemy podziwiać średniowieczną kamieniarkę – maswerki, rozety, zworniki i wsporniki. Jest też figura Matki Bożej z opackiego dziedzińca, a na ścianach wiszą mapy tematyczne. Z krużganków widoczny jest też wirydarz. Kapitularz, czyli miejsce, gdzie zbierała się kapituła zakonu, zbudowany jest na planie kwadratu o wymiarach wnętrza 8×8 m, przykryty czteropolowym sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Refektarz zarysem i wystrojem architektonicznym jest zbliżony do kapitularza, sala też przykryta jest sklepieniem krzyżowym, oświetlona dużymi oknami i połączona z krużgankiem kilkoma wejściami. Obecnie w pomieszczeniu tym odbywają się koncerty artystyczne oraz wystawy tematyczne. W części pomieszczeń pałacu księcia jest sklep cysterski i restauracja Cysterska. W kompleksie jest Dom Pielgrzyma i można (też indywidualnie) zamówić nocleg.
