Biologia i występowanie
Zachowanie
Orzechówka jest wszystkożerna. Głównym pokarmem są nasiona sosny syberyjskiej, a tam gdzie ona nie rośnie – orzechy laskowe, bukiew, żołędzie, nasiona z szyszek, różne mięsiste owoce oraz latem w mniejszym stopniu zwierzęca zdobycz – owady i ich larwy, ślimaki, ale nie gardzi też jajami i pisklętami, jaszczurkami, myszami i innymi drobnymi kręgowcami.
Orzechówka robi zapasy na zimę, zakopując część nasion w ziemi. Czasem o nich zapominając, nieświadomie wpływa na rozprzestrzenienie wielu gatunków roślin (np. limby).
Rozmnażanie
Para orzechówek buduje wspólnie gniazdo z gałązek (przy pniu), głównie na świerku. Całość jest dość mała, ale wysoka ze ścianami otoczonymi ciepłą warstwą izolacyjną ze zbutwiałego drewna i mchu. Wyścielenie stanowią porosty i trawa, co chroni jaja i pisklęta przed chłodem. Wyprowadzają jeden lęg w ciągu roku, który rozpoczynają wcześnie, bo już marcu. Składa 3 do 5 białych jaj z ciemnymi, drobnymi plamami. Samica wysiaduje jaja przez ok 17-19 dni. W tym czasie jest karmiona przez samca. Po wykluciu pisklęta przebywają jeszcze w gnieździe przez 21–25 dni, nadal przez pewien czas (około 6–7 tygodni) są dokarmiane przez rodziców na obszarze ich terytorium. Mimo surowych warunków – kilkustopniowych mrozów i śniegu rozwój piskląt jest niezachwiany. Z czasem rodzinne więzi słabną i ptaki zaczynają koczować i skupiać się w miejscach, które obfitują w pokarm.
Siedlisko
Orzechówka zasiedla rozległe drzewostany iglaste, bory głównie świerkowe (również sosnowe, jodłowe i mieszane) przede wszystkim w tajdze i w górach (położonych bardziej na południu). W Alpach zamieszkuje lasy limbowe, w średnich górach lasy mieszane z leszczyną i świerkiem. Poza okresem lęgowym widywana w piętrze kosodrzewiny ponad granicą lasu, w dolinach i w pobliżu siedlisk ludzkich. W lasach całej Syberii wytworzyła odrębny podgatunek różniący się od europejskiego. Oba podgatunki po okresie lęgowym spotyka się w miastach, parkach, ogrodach, sadach i na terenach uprawnych – szukają tam orzechów laskowych lub owoców, które zostały na drzewach po zbiorach.
Występowanie
Zamieszkuje rozległe kompleksy leśne północno-wschodniej Europy, południową część Półwyspu Skandynawskiego, zachodnią część Środkowej Europy, północne Włochy, Syberię aż do wschodniej Azji, oraz góry środkowej i południowej Europy (Alpy, Karpaty i Sudety do górnej granicy lasów, pasma górskie na Bałkanach). Wyróżnia się od 4 do 9 podgatunków. Europejski podgatunek jest osiadły i płochliwy (trudny do obserwacji). Z kolei podgatunek syberyjski podczas srogich zim wędruje w dużych stadach.
W Polsce orzechówka jako ptak lęgowy jest nieliczna (lokalnie średnio liczna), głównie w Karpatach, w dużych lasach Pojezierza Mazurskiego, Podlasia i Pomorza. Rozproszone stanowiska znajdują się na Lubelszczyźnie i Ziemi Kieleckiej. W górach jest ptakiem rzadkim, a w okresie lęgowym, gdy staje się skryta i nieczęsto spotykanym. Zwykle widuje się ją jesienią, kiedy żeruje na orzechach laskowych.
Na terenie Polski orzechówka jest objęta ścisłą ochroną gatunkową. Na Czerwonej liście ptaków Polski została sklasyfikowana jako gatunek najmniejszej troski (LC). W latach 2013–2018 liczebność populacji lęgowej orzechówki na terenie kraju szacowano na 3000–5000 par.
