Biologia i występowanie
Prawdziwą ozdobą tych jeleni jest jednak rozgałęzione poroże samców. Poroże jest zbudowane z twardej tkanki kostnej, są to potężne twory z wieloma odnogami. Zaczyna rozwijać się wiosną każdego roku. Wyrasta bezpośrednio z kości czaszki (na pniach) i stopniowo pokrywa się miękką aksamitną skórą (scypułem). Na tym etapie rozwoju nazywa się pantami. Jeszcze wtedy może ulec zranieniu i krwawić. Powoli delikatna skóra wysycha i obumiera, poroże twardnieje i zamienia się w groźną broń niezbędną w okresie godowym. Kiedy ten czas się skończy, jelenie zrzucają poroże. Wyrośnie ono znów w następnym roku.
Jelenie mają bardzo dobry węch i słuch i są bardzo płochliwe.
Zachowanie
Z natury jest zwierzęciem dziennym, ale pod wpływem czynników zewnętrznych (obecność drapieżników, ludzi) zakłócających jego spokój i poczucie bezpieczeństwa prowadzi głównie nocny tryb życia, w dzień ukrywając się w leśnych gęstwinach. Rozpoczyna żerowanie po zmierzchu, a nad ranem wraca do swojej kryjówki. W ciągu dnia żeruje w miejscach, w których nie wyczuwa żadnego zagrożenia. Jelenie śpią tylko 60-100 minut na dobę.
Samice jelenia szlachetnego tworzą stado, któremu przewodzi jedna z nich, samce żyją w oddzielnych grupach. Osobniki różnej płci spotykają się tylko w czasie jesiennego rykowiska. Oznaczają granice terytorium, wytłaczając kopytami ziemię i odrywając korę z drzew. Samce staczają wówczas groźne walki: rywalizacja przejawia się zarówno poprzez manifestacyjne zachowania, jak i rzeczywiste starcia fizyczne. Byki ryczą – w ten sposób, za pomocą tubalnego dźwięku rzucają sobie wzajemnie wyzwanie. Głośność ryczenia jest wskaźnikiem waleczności byka, dlatego wiele spotkań rywali nie kończy się konfrontacją. Bodą również porożem krzewy i drzewa, po czym przebiegają obok siebie i podejmują decyzję, czy stanąć do potyczki. W razie konieczności krzyżują poroża i walczą. Zwycięzca przejmuje harem samic.
Jeleń szlachetny jest typowym roślinożercą, potrafiącymi zjadać nawet trudno strawne części roślin. Długie przerwy w żerowaniu wykorzystują na przeżuwanie. Preferują byliny i trawy. Wiosną zrywają pączki drzew i krzewów. Zimą mogą powodować poważne szkody, ogryzając korę i ścinając młode pędy. Późnym latem i jesienią jelenie szlachetne zjadają żołędzie i buczynę, odkładając zapasy tłuszczu na zimę. Przy zapewnieniu dostatecznej ilości pożywienia są w stanie przeżyć stosunkowo chłodne i śnieżne zimy.
Na obszarach, gdzie żyją duże drapieżniki – wilki i rysie, mają one duży wpływ na populację jeleni szlachetnych.
Rozmnażanie
Ruja u jelenia szlachetnego rozpoczyna się jesienią. Rykowisko jeleni rozpoczyna się w drugiej połowie września. Po zapłodnieniu rozwijający się zarodek nie ulega implantacji, tylko przechodzi zimą okres spoczynku, dzięki czemu młode przychodzą na świat w maju lub czerwcu. Zazwyczaj rodzi się jedno młode, ale zdarzają się też bliźnięta. Poród trwa nie dłużej, niż 10 minut. Cielę pozostawiane jest w ukryciu i odwiedzane tylko na czas karmienia. Okres laktacji trwa 3-4 miesiące. Młode pozostaje z matką do momentu narodzin kolejnego potomka.
U młodych zwierząt poroże rozwinie się po raz pierwszy w wieku 1-2 lat. Jest nierozwidlone i na początku wygląda jak maleńkie szpice (stąd nazwa takiego jelenia: szpicak). Z wiekiem poroże staje się większe, rośnie też liczba odnóg (odrostów), które świadczą o wieku jelenia szlachetnego oraz jego warunkach życia. Byki i łanie osiągają dojrzałość płciową w drugim roku życia, ale do rozrodu przystępują zwykle samce powyżej 5 roku życia (najczęściej byki w wieku od 7. roku życia wzwyż). Łanie rodzą pierwsze młode w wieku 3 lat.
Siedlisko
Jelenie w Polsce występują we wszystkich większych kompleksach leśnych. Preferencje środowiskowe jeleni są zależne od pory roku. Głównym środowiskiem są nizinne i górskie lasy liściaste i mieszane. Z uwagi na rozłożyste poroże unikają terenów gęsto zakrzewionych.
Występowanie
Liczne podgatunki jelenia szlachetnego zamieszkują Europę (część Półwyspu Skandynawskiego, Europa Środkowa i południowa), Azję (od Morza Czarnego do Morza Ochockiego i Morza Japońskiego), północną Afrykę (żyją tam tylko na północy, dochodząc na południe do Sahary. Introdukowany w Ameryce Południowej, Australii i Nowej Zelandii.
W Polsce występuje jeleń europejski, nazywany również jeleniem skandynawskim. W populacjach jelenia szlachetnego występującego w Polsce wyróżnia się kilka ekotypów: jeleń bieszczadzki (największy i najsilniejszy), jeleń mazurski, jeleń wielkopolski i jeleń pomorski.
