Zamek w Pszczynie - poznaj 100

Zamek w Pszczynie prezentuje głównie bogate, pałacowe wnętrza i wyposażenie oraz przedmioty z kolekcji Hochbergów. Co ważne, po drugiej wojnie światowej, w zamku zachowało się aż 80% wyposażenia wnętrz z przełomu wieków XIX/XX. Już 1 czerwca 1945 podjęta została decyzja o organizacji muzeum w zamku pszczyńskim, a już w rok po zakończeniu wojny, 9 maja 1946 roku, zostało otwarte dla publiczności.

Gdzie się znajduje?

Pszczyna, uznawana za Perłę Górnego Śląska, otrzymała prawa miejskie w 1303 roku. Historycznie leży na Górnym Śląsku. Miasto było stolicą księstwa pszczyńskiego. Na przestrzeni lat ziemie pszczyńskie przechodziły z rąk do rąk, stąd bogata historia tego miejsca. Od 1548 roku przez ponad dwa wieki ziemią władali Promnitzowie. Następnie książęta Anhalt-Köthen-Pless. Ostatni z rodu Anhaltów oddał ziemię pszczyńską w ręce swojego siostrzeńca Jana Henryka X. Wywodził się on z magnackiego rodu von Hochbergów, jednego z najbogatszych rodów Rzeszy Niemieckiej – władali oni również m.in. wałbrzyskim zamkiem Książ.
Dojazd/dojście
Pszczyna leży na trasie z Katowic do Bielska-Białej, bez problemów można się dostać samochodem, czy pociągiem. Nawet pociągi Interciti z Warszawy do Bielska zatrzymują się w Pszczynie. Z dworca do zamku jest około jednego kilometra – idąc nieco krótszą trasą, przez park koło skansenu. A jeśli jest się już na rynku, to można wejść do zamku, przez Bramę Wybrańców.

Historia

Dziewiętnastowieczna legenda mówi że pszczyński zamek powstał w XI wieku. Nie potwierdziły jednak tego badania architektoniczne które datują powstanie zamku na druga połowę XIV wieku. Początkowo była to obronna siedziba książąt raciborsko-opolskich. Powstanie gotyckiego zamku wiąże się z panowaniem na ziemi pszczyńskiej bratanicy Władysława Jagiełły – Heleny Korybutówny w latach 1424-49. W roku 1433 zamek i miasto broniły się skutecznie przed najazdem husytów co pozwala przypuszczać że już wówczas zakończono jego budowę. Do jego budowy użyto ręcznie formowanej cegły tzw. „palcówki”.
Zamek został wzniesiony na planie czworoboku. Składał się z dwóch odrębnych budynków tworzących skrzydło zachodnie oraz równolegle usytuowanego do nich znacznie mniejszego budynku wschodniego. Obydwa skrzydła łączyły mury obronne. Południowy mur poprowadzony był skośnie i na końcach posiadał wieżę. W narożniku południowo-zachodnim znajdowała się wieża wzniesiona na planie czworoboku natomiast druga usytuowana w narożniku południowo-wschodnim była cylindryczna. Odkryte w czasie prac archeologicznych jej fundamenty z kamienia łupanego wskazują że był to wolno stojący stołp. Odmienny materiał z którego została zbudowana świadczy że stanowi ona najstarszy jeszcze czternastowieczny element pierwotnej strażnicy. Od strony południowej i wschodniej zamek dodatkowo otaczał wał i fosa. Wjazd prowadził od strony miasta przez zwodzony most. W roku 1474 Pszczyna została zdobyta przez wojska węgierskie co spowodowało znaczne zniszczenia umocnień obronnych zamku.
W roku 1517 książę cieszyński sprzedaje Pszczynę która staje się stolicą Wolnego Państwa Stanowego magnatowi węgierskiemu Aleksemu Turzo. W 1548 syn Aleksego Jan sprzedaje państwo pszczyńskie biskupowi wrocławskiemu Baltazarowi Promnic. Jego bratanek Stanisław Promnic rozpoczął renesansowa przebudowę zamku. W jej wyniku powstała trójskrzydłowa budowla otoczona biegnącymi wokół wewnętrznego dziedzińca sklepionymi krużgankami. Po zniszczeniach spowodowanych wojną trzydziestoletnią oraz wielkim pożarem z roku 1679 zamek został odbudowany. Wtedy to zbudowano istniejący do dnia dzisiejszego budynek „Warty” z bramą wjazdową zw. Wybrańców na miejsce dawnej wartowni przy moście zwodzonym.
W roku 1734 Erdmann Promnic rozpoczyna kolejna przebudowę. Jednak pożar z lipca 1737 niszczy nowo wzniesioną część zamku oraz tzw. stary zamek czyli skrzydło zachodnie i gotycką wieżę. Wznowione po pożarze prace budowlane przekształciły zamek w barokowy pałac. Trwające ponad 200 lat władanie Pszczyna przez Promniców zakończyło się w 1765 kiedy ostatni z rodu Jan Adam zrzekł się ordynacji pszczyńskiej na rzecz siostrzeńca księcia Fryderyka Erdmanna Anhalt-Koethen. Po wygaśnięciu książęcej linii Anhaltów z Koethen którzy dodali do nazwiska trzeci człon Pless ( niemiecka nazwa Pszczyny ) dobra przejął Jan Henryk X hrabia Hochberg. W roku 1850 król pruski nadał mu tytuł księcia von Pless który dziedziczyli jego następcy.
Obecny wygląd pałacu zawdzięczamy Janowi Henrykowi XI który objął dobra pszczyńskie w roku 1855 i panował na zamku przez ponad pięćdziesiąt lat. Ocalały od zniszczeń wojennych pałac już w roku 1946 przeznaczono na muzeum. Zachowane częściowo oryginalne wyposażenie uzupełniono wyselekcjonowanymi najwartościowszymi zbiorami przejętymi z opuszczonych majątków z terenu Górnego Śląska. Dziś Muzeum w Pszczynie należy bez wątpienia do nielicznych placówek tego typu w naszej części Europy posiadające tak bogate historyczne wyposażenie.

Co możemy zwiedzać

Zamek w Pszczynie jest zarządzany przez muzeum, które obecnie nosi nazwę Muzeum Zamkowego w Pszczynie. Oprócz głównego budynku zamku ma pod opieką również obiekty w Parku Zamkowym oraz Pałacyk myśliwski w Promnicach (od 2018 r.). Ekspozycje muzealne w zamku w Pszczynie zajmują wszystkie kondygnacje budowli, oprócz III piętra (strychu), gdzie znajdują się m.in. pracownie konserwatorskie. Obok głównej ekspozycji na parterze, I i II piętrze, do zwiedzania udostępnione są też piwnice, w których mieści się Zbrojownia, oraz Gabinet Miniatur i sale wystaw czasowych, znajdujące się na II piętrze.
Na parterze zamku znajdują się m.in.:

Korytarz zachodni – pełniący rolę antykamery przed apartamentem cesarskim, z zawieszonymi na ścianach trofeami myśliwskimi.
Sypialnia cesarzowej Augusty Wiktorii z łożem osłoniętym częściowo parawanem.
Salon cesarski (pokój narad) – największe wnętrze apartamentu cesarskiego, w którym podczas I wojny światowej urządzono tzw. pokój narad (niem. Beratungszimmer). Centralne miejsce salonu zajmuje wielki stół, przy którym cesarz razem ze swoimi sztabowcami podejmował decyzje dotyczące przebiegu wojny.
Gabinet pracy cesarza (niem. Schreibzimmer), w którym Wilhelm II prowadził korespondencję i wypoczywał. Centralne miejsce w pokoju zajmuje neobarokowy stół z przyborami do pisania.
Sypialnia cesarza z łazienką. Głównym meblem w pomieszczeniu jest eklektyczne łoże z baldachimem, w boazerii są drzwi prowadzące do łazienki z wanną i WC.

Westybul, niegdyś pełniący funkcję przedpokoju zamku, oraz łącząca się z nim bezpośrednio klatka schodowa, służą obecnie jako przejście na kolejną kondygnację zamku. Szczególnie cenna jest klatka schodowa, jedno z najbardziej reprezentacyjnych pomieszczeń zamku, w obecnym kształcie pochodząca z okresu przebudowy z lat 1870–1876. Pomieszczenie to ukazywało się jako pierwsze gościom odwiedzającym zamek, stąd pragnienie olśnienia przepychem i bogatym wystrojem wnętrza. Klatka schodowa jest nakryta pozorną kopułą i oświetlana Wielką Latarnią. Na pierwsze piętro zamku prowadzą trójbiegowe schody z jasnego piaskowca, nawiązujące do Schodów Królowej z pałacu w Wersalu.
Na I piętrze możemy zobaczyć:

Galeria I piętra, czyli korytarz biegnący przez wszystkie skrzydła zamku.
Salon księżnej Daisy – pomieszczenie można obejrzeć przez otwarte drzwi. Jego wyposażenie stanowi połączenie stylu klasycyzującego z Chippendale.
Przedpokój z wejściami do salonu księżnej Daisy i jej męża, księcia Hansa Heinricha XV Hochberga, w przedpokoju stoi stolik do gry w karty i trzy szafy, w jednej z nich znajdują się strzelby myśliwskie.
Sypialnia księcia jest pierwszym z pomieszczeń apartamentu Hansa Heinricha XV.
Pokój pracy księcia, zwany też komnatą Promnitzów (dawnych właścicieli zamku), z bogatym sklepieniem z lunetami, ozdobiony porożami i innymi trofeami myśliwskimi.
Przedpokój myśliwski z wielką liczbą trofeów myśliwskich, m.in. spreparowanym wilkiem (ostatnim upolowanym w lasach pszczyńskich w XIX w.), ciosem słonia afrykańskiego, czaszką bawołu, porożem koziorożca upolowanego w Alpach przez Hansa Heinricha XI.
Salon narożny to niegdyś pokój bilardowy, obecnie zrekonstruowany w stylu XVIII w. i rokoka. W salonie znajduje się m.in. biurko w stylu Ludwika XV.
Biblioteka, wyłożona boazerią orzechową i pokryta bogatą sztukaterią. Księgozbiory były ważnym elementem wyposażenia zamku dla Promnitzów i Anhaltów. Wśród starodruków obecnie eksponowanych w Bibliotece znajdują się m.in. Historia Polski Jana Długosza z 1712, Atlas Śląska z 1752 i tzw. Biblia Weimarska z 1708.
Salon wielki, usytuowany na osi północnej elewacji zamku to jedno z najbardziej reprezentacyjnych pomieszczeń zamku, o bogatej dekoracji stropu i fasety. W salonie znajduje się kominek i barokowe meble. Jest on oświetlony 48-świecowym kryształowym żyrandolem, w którym znajduje się 48 szklanych kul (największa z nich ma wagę 2 kg).
Sypialnia żółta (do 1907 sypialnia czerwona, do tego roku była to sypialnia księżnej) z łożem z baldachimem.
Łazienka, przeznaczona dla gości księcia.
Pokój gościnny książąt Reuss, spokrewnionych z Hochbergami.
Galeria lustrzana – skrzydło środkowe, z czterema wielkimi lustrami z girlandami i wazonami. Ściany ozdobione panneau, przedstawiającymi zamek w Książu i zameczek myśliwski w Promnicach, również należące do Hochbergów.
Sala lustrzana – jedno z najbardziej reprezentacyjnych pomieszczeń w zamku, powstałe podczas przebudowy w XIX w. Najwyższa (dwukondygnacyjna) sala w zamku jest oświetlona trzema oknami o wysokości 7,5 m; od strony korytarza odpowiadają im przeszklone drzwi porte-fenêtre, nad którymi umieszczono trzy balkony z balustradami z kutego żelaza, dostępne z wyższego piętra pałacu.

Drugie piętro zamku pszczyńskiego powstało dopiero w XVIII w., za czasów Anhaltów, kiedy zamek podwyższono o jedną kondygnację, na której mieścił się m.in. apartament księcia Friedricha Erdmanna Anhalt-Köthen-Pless oraz pokoje gościnne. Większa część ekspozycji II piętra jest związana z tradycjami łowieckimi Anhaltów i Hochbergów. Zwiedzimy tam m.in.:

Galerię myśliwską we wschodnim skrzydle. Uwagę zwiedzających zwracają jednak przede wszystkim rozłożona na podłodze skóra niedźwiedzia upolowanego w lasach pszczyńskich, a nad nią wypchany żubr o imieniu „Kader” z Puszczy Białowieskiej.
Salon muzyczny, który jest jednym z trzech pokojów empirowych. W salonie znajduje się m.in. fortepian z Głogówka, na którym miał grać Ludwig van Beethoven.
Gabinet pracy, drugi z pokojów empirowych.
Salon empirowy, w którym głównym elementem wyposażenia jest garnitur mebli w stylu Davida Roentgena, niemieckiego ebenisty pracującego dla Ludwika XVI.
Secesyjną jadalnię, gdzie znajdują się m.in. kredens i postument, wykonane przez Georga Klimta, młodszego brata Gustava Klimta, jak też inne dzieła sztuki z początku XX w. i wcześniejszych epok.
Sypialnię małżeńską, a tam zobaczymy m.in. wolutową kołyskę, dwa empirowe łóżka, na ścianach wiszące portrety.
Ostatnim wnętrzem na trasie zwiedzania jest entré, tworzące wnękę w skrzydle zachodnim galerii, w którym stoją m.in. szafy z porcelaną i bronią myśliwską.

W piwnicach zamku ulokowana jest również zbrojownia, otwarta dla zwiedzających 12 maja 2006. Prezentowane w niej zbiory pochodzą od XVI do początku XX w. i obejmują m.in. miecze katowskie, lance kawaleryjskie, ryngraf z czasów konfederacji barskiej i Ō-yoroi (zbroje samurajskie).

Park Zamkowy jest nierozerwalnie związany z rezydencją książąt pszczyńskich. Rozciąga się na przestrzeni 48 ha, wzdłuż rzeki Pszczynki i uważany jest za najpiękniejszy na Śląsku. Początki parku w Pszczynie sięgają połowy XVI wieku, zaś obecny kształt parku krajobrazowego typu angielskiego pochodzi z II połowy XIX wieku. Na terenie parku, wśród rozlewisk rzeki oraz bogatego starodrzewu i malowniczych skupisk krzewów, wkomponowano zabytkowe obiekty małej architektury, m.in. dwór „Ludwikówkę”, pawilon herbaciany na wyspie, bramę chińską, lodownię, kapliczki i mosty łukowe. Znajdują się tam również groby książęce Anhaltów (w północnej części parku) oraz Hochbergów (w części zachodniej).
Stajnie Książęce usytuowane są w pobliżu pszczyńskiego zamku, pierwsza informacja o stajniach pochodzi z pszczyńskiego urbarza z 1629 roku. Obecnie istniejący kompleks stajni został wzniesiony w 2 poł. XIX w. za czasów Hochbergów, według projektu architekta Oliviera Pavelta. Kompleks ten tworzą: powozownia wybudowana w 1864 r., stajnie wraz z siodlarnią wybudowane w latach 1866-1867, ujeżdżalnia do budowy której przystąpiono w 1869 r. oraz murowane garaże, dla dziewięciu książęcych samochodów, które wzniesiono pomiędzy 1904 a 1910 r. Stajnie można zwiedzać w ramach Muzeum Zamkowego, na ich terenie organizowane są także wystawy stałe i czasowe.
Spacerując alejkami parkowymi warto przyglądać się drzewom – są tu liczne wspaniałe i potężne dęby szypułkowe, kasztanowce, cisy, sosny wejmutki, lipy drobnolistne, jesiony wyniosłe, buli zwyczajne i czerwone, graby, wiązy, klony, świerki srebrzyste, wierzby i tulipanowce. Wśród wielu ciekawych krzewów na uwagę zasługują przepiękne okazy różaneczników (rododendronów), ślicznie kwitnących późną wiosną oraz nie mniej pięknych, choć mniejszych azalii.
Park Zamkowy to główna, środkowa część Zabytkowego Parku Pszczyńskiego, który zajmuje 156 ha powierzchni i zajmuje dno płytkiej doliny Pszczynki. Oprócz Parku Zamkowego, od wschodu sąsiaduje z nim znacznie mniejszy Pszczyński Park Dworcowy, a od zachodu Park Zwierzyniec lub tzw. Dzika Promenada – duże tereny leśno-parkowe, które powstały po osuszeniu w 1792 r. wielkiego Stawu Miejskiego. Na terenie Parku Dworcowego znajduje skansen „Zagroda Wsi Pszczyńskiej”. Zgromadzono w nim najcenniejsze zabytki drewnianej architektury ludowej, pochodzące z okolicznych wsi. Przeniesione zabudowania reprezentują niemal wszystkie typy budynków wiejskich, które powstały w XVIII-XIX wieku, we wnętrzach zaś zobaczyć można autentyczne, charakterystyczne dla regionu pszczyńskiego wyposażenie. Natomiast w części zachodniej, 10 hektarów zajmuje Pokazowa Zagroda Żubrów – w zagrodzie można zobaczyć, oczywiście żubry, a także muflony, jelenie, daniele, sarny oraz kilka gatunków ptaków, natomiast w budynku edukacyjnym można zapoznać się z fauną i florą Polski. W tej części parku możemy zawędrować do pomnika polskich żołnierzy i harcerzy czy pomnika powstańców śląskich pod Trzema Dębami. Jest też starannie utrzymane pole golfowe.