Zamek Dunajec w Niedzicy

Gdzie się znajduje?

Niedzica to wieś położona w województwie małopolskim, w powiecie nowotarskim. Leży u południowo-wschodnich podnóży góry Cisówki (777 m) i Hombarku (743 m) – szczytów Pienin Spiskich.
Dojazd/dojście
Aby dotrzeć do zamku w Niedzicy należy od Krościenka nad Dunajcem jechać drogą 969 w kierunku na Nowy Targ. Następnie, po około 6 km, należy skręcić w lewo w kierunku granicy ze Słowacją. Po dotarciu do Dunajca należy skręcić w prawo w kierunku Niedzicy i po chwili zobaczymy już zamek. Przy zamku jest płatny parking. Można też skorzystać z busów jadących z kierunku Szczawnicy czy Krościenka lub od Nowego Targu.

Historia

Wieś Niedzica istniała już w XIII wieku, a na początku XIV wieku była, wraz z całą ziemią spiską od Magury do Dunajca, własnością Kokosza z Brzozowicy. W 1320 roku sprzedał on część swoich włości bratu Janowi i jego synowi Michałowi. Wśród sprzedanych ziem była również Niedzica. W dokumencie nie ma wzmianki o zamku, a jedynie o wsi, z czego można wnioskować albo o nie istnieniu jeszcze zamku, albo o tym, że Kokosz zostawił sobie warownię, aby móc sprawować kontrolę nad szlakiem biegnącym doliną Dunajca. W 1325 roku pierwszy raz wzmiankowany jest zamek jako własność Berzeviczych. W 1326 roku nastąpiła konfiskata dóbr niedzickich przez Karola Roberta, który przekazał je Sárosowi Wilhelmowi Drugethowi. To prawdopodobnie Sáros wzniósł na skałach na najwyższej partii wzgórza zamek, którego mury stoją do dziś.
Na zamek składał się nieregularny mur obwodowy oraz budynek mieszkalny zwany kamieńcem w zachodniej części dziedzińca w ciągu murów. Brama znajdowała się w bezpośrednim sąsiedztwie budynku w południowym odcinku murów. Od bramy rozciągało się wzdłuż murów zamkowych na zachód otoczone wałem ziemnym podzamcze. W 1330 roku Sáros Wilhelm Drugeth zapisał zamek swojemu bratu Mikołajowi wraz z kilkoma innymi zamkami. W 1342 roku zamek stał się własnością państwa, a w 1347 roku Niedzica wróciła w ręce rodu Berzeviczych. Na przełomie XIV i XV wieku rozbudowali oni zamek. W miejsce cysterny na wodę powstała studnia, wzniesiono nowy budynek przy wschodnim murze obwodowym, który w południowej części miał dużą gotycką salę, a w północnej, w miejscu wcześniejszej cysterny, znajdowała się kaplica. Dziedziniec zamku ozdobiono krużgankiem, a podzamcze otoczono murem obronnym z czworoboczną wieżą bramną i przedbramiem od południa. Podzamcze otoczyli oni murem obronnym a w zachodniej jego części powstała czworoboczna baszta bramna. Wjazd na zamek prowadził przez wcześniejszą bramę prawdopodobnie po drewnianym moście wzdłuż południowego muru.
W 1412 roku na zamku niedzickim, będącym w granicach Węgier, delegacja Władysława Jagiełły wypłaciła Węgrom 37 tysięcy kop groszy praskich w zastaw 13 miast spiskich, w tym i samą Niedzicę. W 1425 roku zamek był w posiadaniu potomka Jana Berzeviczego Piotra Schwarza z Łomnicy, potem przeszedł na jego syna Jana Schwarza. Zamek Berzeviczych musiał być silną twierdzą, ponieważ w latach trzydziestych XV wieku dwukrotnie husyci niszczyli pobliskie tereny, jednak nie próbowali nawet atakować niedzickiej twierdzy. Jan w 1463 roku zastawił zamek Emerykowi Zápolya, który przejął go na stałe po bezpotomnej śmierci Berzeviczego. Rozbudował on swoją siedzibę, podwyższył zabudowania zamkowe o kwadratową wieżę, oraz rozbudował podzamcze. Nowy obwód murów objął obecną powierzchnię, powiększyło się podzamcze. Wjazd do niego mieścił się w czworobocznej wieży bramnej dostawionej do południowego muru i wzmocniony był szyją wjazdową. Po śmierci Stefana, syna Emeryka, wdowa po nim dokonała transakcji z Andrzejem Horváthem oddając mu Niedzicę i dopłacając 2000 guldenów w zamian za Likavę.
W czasie wojny domowej na Węgrzech między Ferdynandem Habsburgiem a Janem Zápolyą zamek zmieniał właścicieli. W 1527 roku podstarościm spiskim był Stefan Potturniański, który rządził z zamku niedzickiego, ale już w 1528 roku wojska Zápolyi pod dowództwem Piotra Kostki odbiły twierdzę.
W 1529 roku Niedzica przeszła na własność polskiego magnata Hieronima Łaskiego, który zasłużył się królowi Zápolyi w rokowaniach z Turcją. Ustanowił on na zamku siedzibę starosty spiskiego. W roku 1534 w wyniku intryg skłócono Zápolyę z Łaskim, który tylko za sprawą wstawiennictwa wysoko postawionych polskich i francuskich panów wyszedł na wolność z więzienia króla Węgier. Łaski przeszedł na stronę Ferdynanda i usunął z zamku niedzickiego popierającego Zápolyę Minkwitza, ustanawiając starostą Hieronima Bobolę. Minkwitz na krótko odbił zamek w 1535 roku. Łaski przekazał niedługo zamek w zastaw prepozytowi spiskiemu Janowi Horváthowi, a do 1538 roku odstąpił mu go na stałe. W czasie burzliwych lat trzydziestych XVI wieku zamek był również czasowo siedzibą rozbójników. Horváth okazał się srogim władcą i w 1544 roku został zmuszony do ustąpienia ze stanowiska i wycofania się z życia politycznego. Zamek wrócił w ręce Łaskich. W 1576 roku syn Hieronima Olbracht Łaski zastawił zamek niedzicki Andrzejowi Balassa, a w 1589 roku sprzedał go Jerzemu Horváthowi z Palocsy. Jerzy w 1601 roku rozbudował średniowieczną warownię powiększając ją o zamek średni i dolny, które wcześniej pełniły rolę gospodarczego podzamcza. Dotychczasowy przejazd bramny w czworobocznej wieży południowej został zamurowany, a nowa brama powstała od zachodu, a na terenie zamku dolnego wzniesiono nowe budynki mieszkalne. W rękach Horváthów zamek pozostawał do 1670 roku, kiedy z powodu trudnej sytuacji finansowej Stefan Horváth wydzierżawił część dóbr niedzickich z zamkiem Sylwestrowi Joanellemu. W 1683 roku zamek został zdobyty przez powstańców Emeryka Thökolyego, a po upadku powstania wrócił w 1685 roku w ręce Joanellich. W końcu XVII wieku została odbudowana kaplica zamkowa, która wcześniej w wyniku walk lub katastrofy budowlanej została uszkodzona. Niedzica wróciła do Horváthów po śmierci Jana Joanellego w 1776 roku, jednak zamek był już na tyle zniszczony, że Horváthowie pozostali w swoim zamku w Palocsy. Dopiero pożar ich rodowej siedziby w 1817 roku sprawił, że Andrzej Horváth zdecydował się na odbudowę zamku niedzickiego, a nie Palocsy. Remontu dokonał w latach 1821-1823. W wieży południowej, dawniej bramnej, na górnej kondygnacji znalazła się kaplica pod wezwaniem św. Andrzeja. Odbudowa i modernizacja na cele reprezentacyjne objęła zabudowania zamku średniego i dolnego, natomiast pozostawiono uszkodzone gotyckie mury zamku górnego jako malowniczą ruinę.
W 1843 roku zmarł Ferdynand, a zamek stał się własnością jego syna Aleksandra oraz córki, która wcześniej wyszła za Alapi Salomona. Kiedy w połowie XIX wieku zamek został zniszczony przez pożar rozpoczęto jego odbudowę. W 1856 roku zmarł ostatni męski przedstawiciel rodu Horváthów z Palocsy Aleksander, a remont ukończył w 1861 roku Alapi Salomon. Po ustaleniu nowych granic państwowych w 1920 roku Niedzica znalazła się w granicach Polski. Do 1943 roku rodzina Salomonów sezonowo przebywała jeszcze na zamku, jednak wykorzystywano tylko część pomieszczeń na zamku dolnym, ponieważ reszta zabudowań była w tym okresie już poważnie zniszczona.
Pod koniec drugiej wojny światowej opuszczony zamek zaczęto dewastować i rozbierać. Po drugiej wojnie światowej zamek stał się własnością państwową i w 1950 roku został przekazany Stowarzyszeniu Historyków Sztuki. W tym też roku w wyniku wichury przewrócił się kilkusetletni dąb stojący przed zamkiem, który według podania miał zostać zasadzony przez cygankę, kiedy zamek przeszedł na własność Jerzego Horvátha, a miał obrazować losy rodu Horváthów z Palocsy. Prace prowadzone na zamku w latach 1949-1952 zabezpieczyły ruiny, a przez następne trzy dziesięciolecia trwały prace przy całkowitej odbudowie zamku średniego i dolnego oraz zabezpieczeniu jako trwałej ruiny zamku górnego.

Co możemy zwiedzać

Do zamku prowadzi aleja przy której stoi znak „Uwaga na duchy”. Za bramą wejściową i sienią znajduje się dziedziniec zamku dolnego. W obrębie tej części zamku mieszczą się pokoje gościnne. Obecnie właścicielem Zamku jest Stowarzyszenie Historyków Sztuki. Znajduje się tam Dom Pracy Twórczej, w którym wydzielono miejsce na restaurację i mały hotelik. 
W części muzealnej można zobaczyć tzw. komnaty Salamonów, wyposażone w przedmioty z XVI–XIX w. Drewniane schody prowadzą na taras widokowy. Przez kolejną bramę wiedzie wejście do zamku górnego i do zamkowych lochów, które służyły jako piwnice, a także jako więzienie (urządzono tu tzw. izbę tortur). Na skraju dziedzińca zamku górnego znajduje się studnia wykuta w litej wapiennej skale o głębokości ponad 60 m. W tzw. Izbach Pańskich na zamku górnym zobaczyć można: salę myśliwską, izbę żupną i izbę straży.
Przy zamku mieszczą się się jeszcze dwa obiekty, które dostępne są do zwiedzania. Wozownia, gdzie można obejrzeć kilkanaście zabytkowych pojazdów konnych, sanki oraz akcesoria podróżne. Natomiast w spichlerzu zobaczymy izbę ze starym wyposażeniem, narzędzia i narzędzia rolnicze oraz kolekcję obrazów – zwiedzanie spichlerza jest dodatkowo płatne.  
Zamek w Niedzicy był plenerem wielu filmów. Od marca 1955 roku kręcono tutaj zdjęcia do filmu Zemsta na podstawie komedii Aleksandra Fredry z 16-letnią Beatą Tyszkiewicz w roli Klary. W 1975 roku powstał na zamku film Mazepa, zrealizowany na podstawie dramatu Juliusza Słowackiego. Zamek był również miejscem realizacji zdjęć m.in. do seriali telewizyjnych Janosik oraz Wakacje z duchami.