Budowę zamku rozpoczęli Krzyżacy w XIII w. Przez następne stulecia, kiedy Malbork stał się stolicą zakonu krzyżackiego, twierdza znacznie się powiększyła poprzez dodanie do niej Wielkiego Refektarzu oraz Pałacu Wielkiego Mistrza. Zamek ma kubaturę 250 000 metrów sześciennych, nic więc dziwnego, że jego budowa trwała aż 30 lat. W ciągu tego czasu powstała ogromna budowla z krużgankami otaczającymi dziedziniec, ozdobionymi zachwycającą do dziś kamieniarką, maswerkami oraz kapitelami kolumienek z niezwykle realistycznymi scenami z życia ludzi w średniowieczu.
Zamek krzyżacki w Malborku w 1997 roku został wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO.
Gdzie się znajduje?
Malbork (niem. Marienburg) to miasto powiatowe, siedziba powiatu malborskiego w województwie pomorskim. Leży na wzgórzu nad Nogatem – rzeką będącą wschodnim ramieniem ujściowym Wisły. W historycznym ujęciu należał do dawnej Pomezanii, w Prusach Górnych.
Dojazd/dojście
Malbork leży przy przecięciu dróg nr 22 i nr 55. Wjeżdżając drogą nr 22 z Tczewa lub 55 z kierunku Nowego Dworu Gdańskiego kierujemy się na most nad Nogatem. Stąd już widać zamek. Za mostem kierujemy się w lewo. Pod zamkiem są płatne parkingi, ale samochód można również zostawić tuż obok, na osiedlowych uliczkach.
Można też dojechać korzystając z kolei czy autobusów. Są połączenia zarówno od strony Warszawy, jak i Gdańska. Będąc już w Malborku trudno do zamku nie trafić – góruje na miastem. Z dworca PKP idzie się około 15 minut, cały czas niemal prosto: ul. Dworcową do drogi głównej, którą przecinamy przy rondzie i dalej ulicą Kościuszki, później Piastowską docieramy pod zamek.
Historia
Zamek krzyżacki w Malborku w obecnej postaci wznoszony był przez prawie dwa wieki. Założony był równocześnie z obronnym miastem jako nierozerwalne jedno ciało obronne. Budowę rozpoczęto w 1275 roku i jej pierwszy etap trwał do przełomu XIII i XIV wieku. Powstał wtedy dwuczłonowy zespół zamku – zamek właściwy oraz przedzamcze. Zamek właściwy zaplanowany był na planie prostokąta o bokach 50 na 60 metrów. Składał się z trzech skrzydeł, a od wschodu zamknięty był murem kurtynowym. Od początku XIV wieku wznoszono wewnątrz wcześniejszych obwarowań wielki kompleks sal Zamku Średniego, przeznaczonego głównie dla rycerzy z całej Europy, przybywających tu, by zdobyć zasługi w walce z plemionami pruskimi – ostatnimi poganami na kontynencie. W skrzydle Zamku Średniego od strony rzeki znalazł się też Pałac Wielkiego Mistrza, jedna z najwspanialszych rezydencji późnego średniowiecza, według projektu słynnego budowniczego i fortyfikatora Mikołaja Fellensteina. Pałac ukończony został po 15 latach budowy, w 1399 roku. Sklepienia jego wielkich sal-refektarzy, wsparte na środkowych filarach, są majstersztykiem konstrukcyjnym. Do pałacu przylega ogromna, mierząca 15 m na 30 m, reprezentacyjna sala, tzw. Wielki Refektarz, z pięknym palmowym sklepieniem wspartym na trzech granitowych, zadziwiająco smukłych filarach. Drugą stronę obszernego dziedzińca Średniego Zamku zajmowała infirmeria, czyli szpital i urzędowo-mieszkalne skrzydło wschodnie. Obszerne kuchnie z zastępami kucharzy i kuchcików, zajmowały cały narożnik skrzydła od strony rzeki.
Od początku zamek był wznoszony jako nowa siedziba dla konwentu, która dotychczas mieściła się w Zantyrze. Przeprowadzka miała miejsce po wzniesieniu północnego skrzydła zamku właściwego około 1280 roku. Równocześnie z tym skrzydłem wzniesiono przylegającą do niego wieżę wysuniętą poza ścianę w narożniku północno-wschodnim. W przeciwległym narożniku zamku powstało gdanisko włączone w obręb murów zewnętrznych i połączone z zamkiem gankiem. Na zamku znajdowały się dormitoria, refektarze, kapitularz oraz kaplica. Wzdłuż zewnętrznego muru biegł ganek straży.
Przedzamcze powstałe również w pierwszym etapie budowy znajdowało się na północ od zamku właściwego. Wjazd do przedzamcza znajdował się na jego osi, w północnej części, a z dziedzińca przedzamcza prowadził wjazd na zamek właściwy prawdopodobnie w miejscu gdzie jest obecnie, czyli w narożniku północno-zachodnim.
W roku 1309 wielki mistrz zakonu zdecydował o przeniesieniu stolicy państwa do Malborka. Wiązało się to z koniecznością rozbudowy zamku do potrzeb mistrza i urzędów. Dotychczasowe przedzamcze przebudowano i przemianowano na Zamek Średni, zamek właściwy nazywał się odtąd Wysokim. Początkowo wielki mistrz zamieszkał na zamku Wysokim, podczas kiedy Zamek Średni rozpoczęto przebudowywać na jego przyszłą rezydencję. Trzy strony dziedzińca Zamku Średniego obudowano nowymi skrzydłami. Od Zamku Wysokiego nadal oddzielała go fosa, przy ścianie wschodniej powstał kościół Św. Bartłomieja oraz pokoje gościnne, od północnej – mieszkania komtura oraz zabudowania bramne. Po zachodniej stronie stanął Wielki Refektarz, mieszkanie wielkiego mistrza oraz kaplica i zabudowania gospodarcze. Dom Wielkiego Mistrza powstał dopiero pod koniec XIV wieku w latach prawdopodobnie 1383-1393. Ten nowy element odznaczał się wśród pozostałych zabudowań formą architektoniczną, nie posiadał tak jak one gołych surowych ścian z prostymi otworami okiennymi, ale był ozdobiony kolumnami, szkarpami oraz zwieńczeniem blankami. Na najwyższej kondygnacji znalazły miejsce Refektarz Zimowy i Letni, będące pomieszczeniami reprezentacyjnymi. Na Zamku Wysokim został w XIV wieku przebudowany Wielki Kapitularz. W latach 1331-1334 dobudowano do niego kaplicę NMP.
Nowe przedzamcze powstało na przedłużeniu dotychczasowego założenia w stronę północną. Otoczono je murem z basztami i bramą od wschodu. W tej formie zamek malborski przewyższał powierzchnią całe miasto, które położone było po południowej stronie zamku, wzdłuż Nogatu. Powstało wraz z zamkiem i dla zamku. Jego rzemieślnicy i kupcy obsługiwali załogę i gości oraz dostarczali produkty niezbędne dla sprawnego funkcjonowania zakonnej stolicy. Komtur zamkowy ściśle kontrolował ich pełną lojalność, dla pewności jednak odgrodzono zamek od miasta poczwórną linią murów, zaś mieszczanom nie wolno było wznosić umocnień od strony twierdzy.
W 1410 roku zamek został oblężony przez wojska Władysława Jagiełły, jednak szybko zrezygnowano z dalszych walk o twierdzę. Po wojnie Krzyżacy umocnili zamek fortyfikacjami ziemnymi od północy i wschodu. Obręb fortyfikacji murowanych dopiero teraz przystosowano częściowo do broni palnej. W połowie XV wieku w ciągu fortyfikacji ziemnych powstały murowane basteje ze strzelnicami. Nie przeszkodziło to jednak zająć zamku przez wojska Kazimierza Jagiellończyka w 1457 roku. O zamek odtąd troszczyli się polscy królowie traktując go jako jedną ze swoich rezydencji. Zamek Wysoki otrzymali jezuici, przedzamcze nadal mieściło warsztaty rzemieślnicze i zabudowania gospodarcze. W pierwszej połowie XVII wieku powstały głównie od strony wschodniej nowe fortyfikacje – bastiony w obwodzie wałów i murów bastei. Po I rozbiorze Polski Malbork znalazł się w granicach Prus. Władze przeznaczyły go pod koszary dla wojska i warsztaty tkackie. Zaczęto również rozbierać niektóre mury dla pozyskania surowca. Powstał plan całkowitej likwidacji zabudowań, jednak protesty społeczeństwa niemieckiego na szczęście nie dopuściły do tego w 1803 roku wstrzymując prace rozbiórkowe.
Pierwsze prace zabezpieczające rozpoczęto prowadzić w pierwszej połowie XIX wieku a kierował nimi Karol Fryderyk Schinkel, potem Ferdynand Quast. Jednak robili to oni bez szerszej wiedzy o wcześniejszej architekturze zamku, uszkadzając podczas prac wiele elementów. Dopiero Konrad Steinbrecht podszedł do badań bardzo sumiennie i w ciągu czterdziestu lat od 1882 roku prowadzona przez niego odbudowa przywróciła w większej części dawny wygląd zamkowi. Kierował się on przywróceniem wyglądu zamku średniowiecznego likwidując późniejsze przeróbki barokowe. Prace konserwatorskie kontynuował po nim Bernard Schmid, jednak w 1944 roku zmuszony był opuścić Malbork. Działania wojenne w znacznym stopniu uszkodziły zamek niwecząc ponadpółwieczne starania tych dwóch architektów. W 1959 roku pożar strawił część pozostałego poszycia dachów. Odbudowano jednak dawną stolicę państwa krzyżackiego i dziś udostępnia ona mnóstwo atrakcji – mieści się tu Muzeum Zamkowe w Malborku.
Co możemy zwiedzać
Zwiedzanie zamku jest dość czasochłonne, może nam zająć od 2-4 godzin.
Dostępna jest tzw. Trasa Zielona, atrakcyjna trasa zwiedzania zespołu zamkowego. Można podziwiać część Przedzamcza, przejazdy bramne, dziedzińce Zamku Średniego i Wysokiego, kaplicę św. Anny, tarasy wraz z ogrodem wielkich mistrzów, a w dodatku – nadzwyczaj rzadko odwiedzane – fosy i międzymurza. W tej trasie wnętrza zamku są niedostępne. Zwiedzający rozpoczynają peregrynację od Wału Plauena, podziwiając wschodnią panoramę zespołu zamkowego, przechodzą mostem przez Bramę Snycerską i dalej – na Przedzamczu – poznają z zewnątrz Karwan a także pozostałe ulokowane tam budynki. Imponujący przejazd bramny wprowadza zwiedzających na dziedziniec Zamku Średniego, czyli do samego centrum władzy państwa zakonnego w Prusach. Po zapoznaniu się z architekturą tej części zamku, a zwłaszcza z bryłami Pałacu Wielkich Mistrzów i skrzydła zachodniego z ukrytym w nim Wielkim Refektarzem, goście pokonują kolejny przejazd, by znaleźć się w międzybramiu Zamku Wysokiego. Tam mogą podziwiać najstarszy portal w całym zamku. Zaraz potem wkraczają na dziedziniec klasztoru – to znaczy Zamku Wysokiego, w którym niegdyś mieszkał główny konwent krzyżacki w Prusach i na Pomorzu. Po przejściu krużgankami dalsza trasa wiedzie malowniczymi tarasami wokół bryły Zamku Wysokiego, pozwalając zwiedzającym na wizytę w kaplicy św. Anny, z jej dwoma znakomitymi portalami i z płytami nagrobnymi wielkich mistrzów. Wędrówka tarasami pozwala także poznać cmentarz konwentu malborskiego, z eksponowanymi tam płytami nagrobnymi z różnych okresów historycznych, oraz pełen uroku, zaciszny ogród wielkich mistrzów. Finałowa część trasy zamkowej poprowadzona została przez fosy i międzymurza Zamku Wysokiego.
Natomiast Trasa Historyczna jest połączeniem Trasy Zielonej i najbardziej reprezentacyjnych wnętrz zamku malborskiego. Jest czynna od wtorku do niedzieli. Można zwiedzić w Zamku Średnim między innymi Wielki Refektarz i I. piętro Pałacu Wielkich Mistrzów – obiekty stanowiące prawdziwe arcydzieła architektury gotyckiej. Po przejściu przez most nad tzw. suchą fosą, zwiedzający mogą wkroczyć do Zamku Wysokiego, czyli siedziby głównego konwentu krzyżackiego w Prusach i na Pomorzu. Tam dostępne są malownicze tarasy wraz z kaplicą grzebalną wielkich mistrzów, główny dziedziniec , krużganki i tzw. Kapitularz , ale nade wszystko kościół Najświętszej Marii Panny i mroczne wnętrze wieży sanitarno-obronnej Gdanisko.
Mur rozdzielający kaplicę św. Anny posiadał dwa niewielkie otwory, z którymi wiąże się legenda. Opowiadano, że otwory te polecono zamurować. Jednak każda próba ich zamurowania kończyła się tym, że następnego dnia luki znów się pojawiały, a cegły do tego użyte znikały. Mówiono, że otworami tymi przechodzą duchy zmarłych wielkich mistrzów Zakonu.