Zamek w Golubiu-Dobrzyniu

Gdzie się znajduje?

Golub-Dobrzyń to miasto położone w województwie kujawsko-pomorskim. Golub-Dobrzyń powstał formalnie w 1951 (de facto już w 1941 roku) przez połączenie miast Golubia i Dobrzynia nad Drwęcą, leżących na przeciwległych brzegach Drwęcy. Rzeka nie tylko oddzielała od siebie miasta, lecz także stanowiła linię graniczną między Polską a państwem zakonu krzyżackiego w latach 1231–1454; w latach 1466–1772 oddzielała woj. chełmińskie od ziemi dobrzyńskiej, a od 1815–1918 oddzielała zabór pruski od rosyjskiego. Prawobrzeżnym miastem był Golub i to tutaj właśnie stoi Zamek Krzyżacki.
Dojazd/dojście
Golub-Dobrzyń znajduje się mniej więcej w połowie drogi po­mię­dzy To­ru­niem a Brod­ni­cą – do­jazd z To­ru­nia dro­gą kra­jo­wą 15 w kie­run­ku Ko­wa­le­wa Po­mor­skie­go; w Ko­wa­le­wie zjazd na dro­gę wo­je­wódz­ką 554. Pod zam­kiem bar­dzo du­ży, płat­ny par­king.
Do mia­stecz­ka ko­lej nie do­cie­ra – ja­dąc po­cią­giem rów­nież na­le­ży kie­ro­wać się na Ko­wa­le­wo, i tu­taj prze­siąść do ko­mu­ni­ka­cji PKS (wy­sia­da­my na przy­stan­ku Go­lub-Za­mek).

Historia

Wzgórze, na którym wznosi się dziś majestatyczny zamek, może po­chwa­lić się wcze­sno­śre­dnio­wiecz­ną me­try­ką, bo­wiem praw­do­po­dob­nie już w VIII wie­ku w miej­scu tym ist­nia­ła nie­wiel­ka osa­da. Z cza­sem ro­zwi­nę­ła się ona w drew­nia­no-ziem­ny gród obron­ny, któ­ry w 1231 ro­ku zdo­by­ły zbroj­ne od­dzia­ły sła­be­go jesz­cze pań­stwa krzy­żac­kie­go. Dwie de­ka­dy póź­niej za­kon prze­ka­zał go wraz z przy­sioł­kiem vi­la Go­lu­be bi­sku­po­wi wło­cław­skie­mu Wolimirowi, ten zaś tuż przed śmier­cią od­dał je w len­no ry­ce­rzo­wi Woj­cie­cho­wi ze Smol­na, na­kła­da­jąc na nie­go po­win­ność obro­ny przed ata­ka­mi ze stro­ny ple­mion pru­skich. Pod ko­niec XIII wie­ku Krzy­ża­cy dro­gą wy­mia­ny od­zy­ska­li wspo­mnia­ny przy­czó­łek i w la­tach 1293-95 roz­bu­do­wa­li znaj­du­ją­cy się tu­taj gród w straż­ni­cę strze­gą­cą prze­pra­wy przez Drwę­cę.
Zamek murowany rozpoczęto budować między latami 1304–1306 z inicjatywy pruskiego mistrza krajowego Konrada Sacka. W pierwszym etapie wymurowano kurtynę obwodową z cegły w wątku wendyjskim i zakończono ją poniżej poziomu przyszłego ganku, tymczasowo wieńcząc krenelażem. W kolejnym etapie dostawiono skrzydło południowe (główne), w którym mieściła się kaplica św. Krzyża z ozdobnym portalem i refektarz (uważany dawniej błędnie za kapitularz). Następnie wzniesiono skrzydło zachodnie i rozpoczęto od strony północno-zachodniego narożnika wznosić wieżę główną na planie kwadratu, ale podczas prac zrezygnowano z jej budowy. W kolejnym etapie wzniesiono skrzydło wschodnie i północne, które różnią się od poprzednich stylistyką oraz były nieco niższe. Zamek w latach 1329–1333 trzykrotnie (i bezskutecznie) próbował zdobyć Władysław Łokietek. Do kaplicy przylegały dwie cele pokutne, oraz refektarz i infirmeria. Komtur zajmował skrzydło zachodnie, a skrzydło wschodnie przeznaczono na dormitorium braci zakonnych. Piwnice i pomieszczenia parteru pełniły zazwyczaj głównie funkcje gospodarcze i magazynowe, a strychy mieściły magazyny-spichrze. Od północy przystawiono do ściany zamku gdanisko ustępowe wsparte na arkadzie, dostępne korytarzem z krużganka. Zamiast wieży głównej w narożu, której budowę zarzucono, zbudowano cylindryczną basztę wieżową, która byłą przystosowana do użycia broni palnej. Wkrótce system obronny zamku dostosowano jeszcze bardziej do prowadzenia obrony za pomocą broni palnej i w tym celu wybudowano drugą cylindryczną wieżę od strony przedzamcza (obecnie nieistniejącą). W połowie XIV wieku na wschód od zamku zbudowano warowne przedzamcze z wieżami i basztami, które mieściło stajnie, stodoły, spichlerze. W latach 1409–1411 zebrała się tu część wojsk zakonnych idących na Grunwald. Tutejszy komtur Nicolaus Roder był jednym z dwustu braci rycerzy poległych podczas bitwy. W 1410 roku zamek został zajęty przez rycerstwo polskie i przekazany przez króla Władysława Jagiełłę w zarząd rycerzowi Niemście ze Szczytnik. Jednak wkrótce zamek został zajęty przez wspomagające Krzyżaków oddziały Zakonu Kawalerów Mieczowych, co spotkało się kontrakcją oddziałów polskich, które jesienią 1410 roku pod wodzą starosty bydgoskiego Dobiesława Puchały herbu Wieniawa pobiły pod zamkiem w bitwie przeważające liczebnie wojska inflanckie. Po podpisaniu I pokoju toruńskiego w 1411 roku zamek zwrócono Krzyżakom.
Podczas wojny golubskiej w 1422 roku wojska polskie po ostrzale artyleryjskim z 14 dział rozpoczętym 20 sierpnia zdobyły miasto, a następnie 26 sierpnia zdobyto szturmem zamek; w trakcie szturmu śmierć poniósł komtur. W wyniku ostrzału artyleryjskiego wojsk Jagiełły zamek był poważnie uszkodzony. Po jego odzyskaniu przez Krzyżaków więziono w nim dwóch polskich jeńców, którzy jednak zbiegli z zamku, o czym wiadomo z listu komtura toruńskiego z lata 1423 roku. Zamek po zniszczeniach był odbudowywany jeszcze w latach 1433–1449.
Po wybuchu wojny trzynastoletniej w 1454 roku zamek opanowały działające w porozumieniu z Polską siły Związku Pruskiego, po czym król Kazimierz Jagiellończyk we wrześniu 1455 roku oddał go w dzierżawę swojemu dworzaninowi Grotowi z Ostrowa, a obsadził go wynajęty przez króla czeski najemnik Wilhelm Jenik z Mieczykowej, który otrzymał od króla starostwo w Golubiu. W 1456 roku zamek otrzymał za zasługi od króla Ulryk Czerwonka (Oldrzych Czerwonka). W dniu 19 września 1460 roku zamek obległy najemne wojska krzyżackie pod dowództwem Bernarda Szumborskiego, jednak polska załoga zamku, którą dowodził Andrzej Puszkarz, zdołała odeprzeć atak. Krzyżacy zajęli miasto Golub, ale zamku nie mogli zdobyć przez dwa lata. Po uwolnieniu z czeskiego więzienia, miasto odbił Czerwonka w październiku 1462 roku. Po zakończeniu wojny na podstawie II pokoju toruńskiego z 1466 roku włączono go do Królestwa Polskiego przeznaczając go na siedzibę starosty, którym został Ulryk Czerwonka. W 1511 roku na polecenie Zygmunta Starego zamek został wyremontowany.
W latach 1616–1623 przebudowany na polecenie siostry króla Zygmunta III Wazy królewny Anny Wazówny, która objęła starostwo golubskie – dodano wtedy m.in. późnorenesansowe attyki, budynek na przedbramiu, zmieniono kształt okien i dodano wieżyczki w narożach. Tutaj po raz pierwszy wyhodowano w Polsce tytoń, który sprowadzono z Turcji. W 1623 roku w Golubiu przebywał król Zygmunt III Waza. Zniszczony w 1655 roku w czasie wojen szwedzkich. Na początku XVIII wieku wyremontowano wnętrza. W czasie wojen napoleońskich w zamku mieścił się lazaret. Uszkodzony w 1842 roku oraz w 1867, gdy huraganowy wiatr zawalił częściowo attyki. W 1920 roku władze polskie urządziły w zamku muzeum. W 1937 roku wyremontowano dach i kilka pomieszczeń.
Po wojnie pierwsze prace zabezpieczające przeprowadzono w latach 1947–1953. Odbudowany i odrestaurowany w latach 1959–1966 oraz w trakcie kolejnych prac adaptacyjnych po roku 2006.

Co możemy zwiedzać

Zamek w Golubiu-Dodrzynie, jakby nie było, jest zamkiem krzyżackim, Krzyżacy byli zakonem i dlatego zamek zbudowano z ułożeniem pomieszczeń jak w klasztorach. Naj­waż­niej­szym, naj­bar­dziej re­pre­zen­ta­cyj­nym miej­scem na zam­ku by­ło pierw­sze pię­tro. W za­chod­niej czę­ści znaj­duje się go­tyc­ka ka­pli­ca św. Krzy­ża na­kry­ta trój­przę­sło­wym skle­pie­niem gwia­ździ­stym, obecnie zre­kon­stru­owa­nym. Jej wnę­trze oświe­tla­ły trzy wy­so­kie, ostro­łu­ko­we okna z ma­swer­ka­mi i la­sko­wa­niem, a ścia­ny zdo­bi­ły po­li­chro­mie. Wej­ście tu­taj pro­wa­dzi­ło bez­po­śre­dnio z gan­ku przez por­tal z bo­ga­to zdo­bio­ną ar­ka­dą. W gru­bo­ści mu­ru ka­pli­cy od stro­ny dzie­dziń­ca mie­ści­ły się dwie ce­le po­kut­ni­cze prze­zna­czo­ne dla br­aci pod­da­ją­cych się ka­rze lub za­kaź­nie cho­rych, skąd przez nie­wiel­kie okien­ka mo­gli oni ob­ser­wo­wać oł­tarz. Wscho­dnią część skrzy­dła po­łu­dnio­we­go zaj­mo­wał rów­nież trój­przę­sło­wy, na­kry­ty skle­pie­niem krzy­żo­wo-że­bro­wym ka­pi­tu­larz, bę­dą­cy miej­scem spo­tkań i na­rad kon­wen­tu. Był on ogrze­wa­ny cen­tral­nie go­rą­cym po­wie­trzem wy­twa­rza­nym z usy­tu­owa­nej pod po­sadz­ką ko­mo­ry pa­le­ni­sko­wej, a na­stęp­nie tło­czo­nym do sa­li przez umiesz­czo­ne w po­dło­dze dy­sze. Dwie du­że kom­na­ty, ka­pli­cę i ka­pi­tu­larz, roz­dzie­la­ła sto­sun­ko­wo nie­wiel­ka iz­ba, któ­rej daw­ne prze­zna­cze­nie po­zo­sta­je dla nas ta­jem­ni­cą, cza­sa­mi miej­sce to iden­ty­fi­ko­wa­ne jest z in­fir­me­rią. W skrzydle wschod­nim znajduje się czte­ro­przę­sło­wy re­fek­tarz (ory­gi­nal­nie na­kry­ty skle­pie­niem krzy­żo­wym, póź­niej skle­pie­nie za­stą­pio­no drew­nia­nym stro­pem), któ­ry od ka­pli­cy od­dzie­lo­ny był wą­ską iz­bą, peł­nią­cą za­pew­ne funk­cję za­chry­stii. Od pół­no­cy są­sia­do­wa­ła z nim sień z klat­ką scho­do­wą pro­wa­dzą­cą do po­miesz­czeń usy­tu­owa­nych bez­po­śred­nio nad re­fek­ta­rzem, po­wsta­łych przez za­go­spo­da­ro­wa­nie miej­sca utwo­rzo­ne­go w wy­ni­ku róż­ni­cy po­mię­dzy wy­so­ko­ścią skle­pień re­fe­kta­rza i ka­pli­cy (skle­pie­nie ka­pli­cy znaj­do­wa­ło się wy­żej). W skrzy­dle pół­noc­nym zlo­ka­li­zo­wa­no dor­mi­to­ria; stąd rów­nież wy­pro­wa­dzo­no wą­ski ga­nek łą­czą­cy bu­dy­nek z wie­żą ustę­po­wą. Za­chod­nia część zam­ku na pierw­szym pię­trze obej­mo­wa­ła pry­wat­ne apar­ta­men­ty kom­tu­ra, na par­te­rze zaś po pra­wej stro­nie prze­ja­zdu pro­wa­dzą­ce­go z pod­zam­cza bez­po­śre­dnio na dzie­dzi­niec znaj­do­wa­ły się iz­by dla stra­ży. Dru­gie pię­tro zam­ku-kla­szto­ru zaj­mo­wa­ły po­miesz­cze­nia ma­ga­zy­no­we i skład bro­ni. Po­nad nimi mie­ścił się strych, któ­ry sko­mu­ni­ko­wa­ny z wie­życz­ka­mi na­roż­ny­mi i jed­ną z dwóch cy­lin­drycz­nych wież za­chod­nich sta­no­wił waż­ne ogni­wo w sy­ste­mie obron­nym ca­łe­go za­ło­że­nia. Po­szcze­gól­ne skrzy­dła zam­ku nie łą­czy­ły się przej­ścia­mi, co by­ło po­dyk­to­wa­ne wzglę­da­mi bez­pie­czeń­stwa. Funk­cje ko­mu­ni­ka­cyj­ne peł­nił wspar­ty na mu­ro­wa­nych fi­la­rach, lecz wy­ko­na­ny z drew­na kruż­ga­nek ota­cza­ją­cy nie­wiel­ki dzie­dzi­niec na wy­so­ko­ści pierw­sze­go pię­tra. W ra­zie za­gro­że­nia drew­nia­ną ga­le­rię po pro­stu pod­pa­la­no, od­ci­na­jąc tym sa­mym wro­g­owi do­stęp do wyż­szych kon­dy­gna­cji. Niż­szą par­tię czte­ro­skrzy­dło­wej za­bu­do­wy zaj­mo­wa­ły po­miesz­cze­nia peł­nią­ce funk­cję war­szta­tów rze­mieśl­ni­czych oraz za­ple­cza go­spo­dar­cze­go: skła­dów żyw­no­ści i sprzę­tu, kuch­ni, pie­kar­ni. Po za­chod­niej stronie zam­ku znajduje się wysunięty bu­dy­nek zwa­ny do­mem kom­tu­ra, dawniej gotycki, ale po przeróbkach wprowadzonych przez królewnę Annę Wazównę, otrzy­mał no­wy układ okien i okrą­głą wie­życz­kę scho­do­wą. 
Dzisiaj na zamku zarządzanym przez Oddział PTTK w Golubiu-Dobrzyniu znajduje się Muzeum Regionalne, hotel turystyczny i hotel o podwyższonym standardzie, a w zamkowych piwnicach – kawiarnia „Rycerska”.
W całej Polsce golubski zamek słynie z lipcowych Międzynarodowych Turniejów Rycerskich i Sylwestrowych Balów Sław. Co roku na balu gości też duch Anny Wazówny, czyli aktualnie panująca Miss Polski. Przy zamku działa Szkoła Rycerska – ośrodek jeździecki organizujący letnie obozy rycerskie. Bilet wstępu na dziedziniec zamku uprawnia także do zwiedzenia niektórych pomieszczeń, będących w gestii Muzeum Regionalnego. Radzimy omijać zamkowe końskie schody – ponoć kto po nich przejdzie pieszo, zarży jak koń w najmniej odpowiednim momencie.