Nekropolia – Stary Cmentarz w Zakopanem

Gdzie się znajduje?

Zakopane to stolica Tatr. Dojechać można zarówno samochodem, autobusem czy koleją.
Dojazd/dojście
Cmentarz znajduje u podnóża Gubałówki. Przy włączonej nawigacji, dotarcie tam samochodem nie stanowi problemu – przy ul. Powstańców Śląskich jest parę parkingów (skąd można wybrać się też na Gubałówkę), wejście na cmentarz jest przy następnej ulicy Kościeliska i przejście tam zajmie nam około 10 minut.
Od dworca można dojechać autobusami 11 lub 14. Wysiadamy na przystanku „Targowica” (z tamtąd 3 minuty pieszo)lub na przystanku „Aleje 3-go Maja Dolne” (około 11 minut pieszo).

Historia

Cmentarz został założony przez księdza Józefa Stolarczyka, pierwszego zakopiańskiego proboszcza w 1851 roku, przy istniejącym już wcześniej i rozbudowywanym kościele św. Klemensa. Bramę cmentarną zaprojektował Stanisław Witkiewicz.
Po masakrach 1861 roku dokonanych przez Rosję w Warszawie i Wilnie, zakopiańska rodzina Homolacsów ufundowała krzyż i tablicę, które stanęły w centrum cmentarza. Napis na tablicy głosił: Wieczny odpoczynek braciom niewinnie zamordowanym w Warszawie i Wilnie. Rok później starostwo w Nowym Targu nakazało usunąć napis.
W 1908 roku założono nowy cmentarz przy ulicy Nowotarskiej. Pod koniec 1931 roku, Stary Cmentarz wpisano do rejestru zabytków i nadano nazwę Cmentarza Zasłużonych. Oznaczało to, że każdy pochówek wymagał od tej pory zgody konserwatora zabytków, a na cmentarzu chowano już tylko ludzi wybitnych i zasłużonych dla Zakopanego, Tatr i Podhala.
Cmentarz otacza kamienny mur, który w latach 50. XX wieku z okazji stulecia nekropolii, został poddany renowacji za sprawą ówczesnego proboszcza, księdza Jana Tobolaka. Dodano wówczas kilkanaście płaskorzeźb[8] oraz napis: Ojczyzna to ziemia i groby. Narody tracąc pamięć tracą życie. Zakopane pamięta[9]. Renowacja była pożądana, ponieważ po II wojnie światowej, cmentarz był w bardzo złym stanie (rozbite nagrobki, spróchniałe krzyże itp.).
Od połowy czerwca 2014 r. pobierana jest przez parafię opłata od zwiedzających cmentarz. Pieniądze przeznaczane są na konserwację obiektów.

Czyje nagrobki znajdziemy na cmentarzu

Na Pęksowym Brzyzku znajduje się około 500 grobów, w tym 250 osób zasłużonych. Prawie wszystkie nagrobki są niepowtarzalnymi dziełami sztuki: kapliczkami, góralskimi krzyżami, rzeźbionymi w motywy podhalańskie, malowanymi na szkle lub wykonanymi w drewnie, metalu lub kamieniu. Wiele z nich powstało w pracowni Władysława Hasiora (gdy jeszcze uczył w Liceum Technik Plastycznych w Zakopanem), m.in. rzeźby na grobie Marii Witkiewiczowej, Józefa Fedorowicza „Pimka”, Antoniego Rząsy, Wandy Widigierowej. Na cmentarzu są rodzinne nagrobki rodów góralskich – Gąsieniców, Walczaków, Pęksów i innych.
A oto wybrane grono osób, które spoczęły na tym cmentarzu:

• symboliczny grób Witkacego (właściwie Stanisław Ignacy Witkiewicz – pisarz, malarz, dramaturg), razem z mogiłą jego matki
• grób Stanisława Marusarza (skoczka narciarskiego, alpinisty), z żoną Ireną, 
• grób Heleny Marusarzównej (mistrzyni sportów narciarskich, żołnierki ZWZ-Armii Krajowej)
• grób Kornela Makuszyńskiego (pisarza, w szczególności książek dla dzieci i młodzieży)
• grób Władysława Orkana (pisarza tworzący w okresie Młodej Polski)
• grób Kazimierza Przerwy-Tetmajera (pisarz tworzącego w okresie Młodej Polski)
• grób Tytusa Chałubińskiego (lekarza, botanika, działacza społecznego, był współtwórcą Towarzystwa Tatrzańskiego)
• grób Stanisława Witkiewicza (malarza, architekta, pisarza i teoretyka sztuki, twórcy i popularyzatora stylu zakopiańskiego)
• grób Karola Stryjeńskiego (architekta, rzeźbiarza, działacza społecznego)
• grób Antoniego Kenara (rzeźbiarza, pedagoga, dyrektora Państwowego Liceum Technik Plastycznych w Zakopanem, taternika)
• grób Jana Długosza (pisarza, taternika, alpinisty, zdobywcy Mont Blank)
• grób Antoniego Rząsy (rzeźbiarza, wykładowcy Państwowego Liceum Technik Plastycznych w Zakopanem), którego dłuta jest pomnik na mogile Antoniego Kenara
• grób Władysława Hasiora (rzeźbiarza, malarza, scenografa, związanego z Podhalem)
• grób Zofii Radwańskiej-Paryskiej (botaniczki, taterniczki, pisarki, pierwszej ratowniczki TOPR-u) i Witolda Paryskiego (krajoznawcy, taternika, przewodnika tatrzańskiego i ratownika TOPR-u)
• grobowiec rodziny Chramców (Andrzej Chramiec – lekarz i społecznik z Podhala, pierwszy góral, który uzyskał wyższe wykształcenie)
• mogiła ks. Józefa Stolarczyka (pierwszego zakopiańskiego proboszcza i założyciela cmentarza)

Są też symboliczne miejsca pamięci:

• nagrobek Macieja Berbeki (malarza, grafika i scenografa Teatru im. S. I. Witkacego w Zakopanem, himalaisty – zaginął podczas zejścia po zdobyciu szczytu Broad Peak)
• krzyż upamiętniający Bronisława Piłsudskiego (zesłańca, etnografa, zajmującego się ludami i kulturami Dalekiego Wschodu, głównie ludem Ajnów, był bratem Józefa Piłsudskiego)
• tablice pamiątkowe Karola Szymanowskiego, Mieczysława Karłowicza, poświęcone polskim kompozytorom związanym z Zakopanem.