Cmentarz Wojskowy na Powązkach w Warszawie, zwyczajowo jest nazywany Powązki Wojskowe. Nekropolia znajduje się w północno-zachodniej części Powązek, w dzielnicy Żoliborz. Od strony południowej graniczy z Laskiem na Kole, od zachodu al. Armii Krajowej, a od północy ul. Powązkowską. Cmentarz zajmuje powierzchnię 24,3 ha. Bywa mylony ze znajdującym się przy tej samej ulicy znacznie starszym, zabytkowym cmentarzem zwanym Starymi Powązkami.
Gdzie się znajduje?
Warszawa to stolica Polski i zapewne jest znana każdemu Polakowi. Dojazd też nie stanowi problemu, bo jak to się mówi „Wszystkie drogi prowadzą do …” do stolicy. Zarówno samochodem, autobusem, koleją czy nawet samolotem.
Dojazd/dojście
Cmentarz znajduje na Żoliborzu. Przy włączonej nawigacji, dotarcie tam samochodem nie stanowi problemu, no chyba, że są duże korki. Na miejscu jest duży parking. A turyści indywidualnie zwiedzający Warszawę, znajdą tam połączenie komunikacją miejską. Na przykład od dworca Warszawa Centralna, najlepiej pojechać autobusem linii 180 (jedzie nieco ponad pół godziny). Można też metrem, ale tu trzeba wysiąść na przystanku plac Wilsona i przesiąść się w autobus 122.
Historia
Cmentarz został założony w 1912 przez władze Warszawskiego Okręgu wojskowego jako cmentarz prawosławny przeznaczony dla zmarłych żołnierzy rosyjskich. Po wybuchu I wojny światowej miejsce spoczynku znaleźli tu nie tylko Rosjanie, ale również jeńcy – żołnierze niemieccy, węgierscy, chorwaccy, czescy, słowaccy oraz polscy, którzy zmarli w warszawskich szpitalach. Po zajęciu Warszawy przez wojska niemieckie w sierpniu 1915 nekropolia przeszła pod zarząd garnizonu niemieckiego. W jej północno-zachodniej części zaczęto grzebać poległych i zmarłych żołnierzy niemieckich.
Po 1918 cmentarz został przejęty przez władze wojskowe i oddany w zarząd Kurii Biskupa Polowego. Nekropolię powiększono do 16,5 ha, podzielono na kwatery i wytyczono aleję główną. W roku 1921 oraz w kolejnych latach spoczęli na nim uczestnicy powstań: listopadowego, styczniowego, wielkopolskiego, powstań śląskich, bohaterowie wojny polsko-bolszewickiej i walk o granice RP oraz ofiary przewrotu majowego.
Umieszczenie po 1937 na ścianie kwatery weteranów powstania styczniowego 205 brązowych tabliczek z nazwiskami powstańców zmarłych w ostatnich latach na terenie Polski. Był jednym z pierwszych przypadków budowania na cmentarzu grobów symbolicznych – osób zmarłych lub poległych w innych miejscowościach. Takie rozwiązanie było szczególnie często praktykowane na Powązkach po II wojnie światowej.
Podczas obrony Warszawy we wrześniu 1939 na cmentarzu chowano poległych żołnierzy, często ofiary bombardowań lotniczych. Po kapitulacji miasta przeniesiono tam ekshumowane ciała żołnierzy pochowanych na miejskich placach i skwerach. W 1941 władze okupacyjne rozpoczęły grzebanie na cmentarzu żołnierzy niemieckich. Niemcy zajęli w tym celu pięciohektarowy teren od strony ulicy Powązkowskiej, nakazując ekshumację znajdujących się tam 59 grobów żołnierzy polskich. Powstał tzw. cmentarz Bohaterów (niem. Heldenfriedhof). Wydzielony teren nekropolii został ogrodzony, a brama główna zamknięta dla ludności polskiej. W czasie okupacji na Powązkach chowano, zwykle pod przybranymi nazwiskami, członków polskiego ruchu oporu, m.in. Jana Bytnara (jako Jana Domańskiego). Grzebano tam również jeńców radzieckich.
W latach 1945–1947 na cmentarz przenoszono ekshumowane ciała powstańców i osób cywilnych pogrzebanych na terenie miasta w czasie powstania warszawskiego. W zajmujących zwarty obszar kwaterach pochowano poległych w powstaniu żołnierzy Armii Krajowej, m.in. ze zgrupowań i batalionów „Zośka”, „Parasol”, „Golski”, „Gustaw”, „Kiliński”, „Miotła”, „Kryska”, a także żołnierzy Armii Ludowej. 1 sierpnia 1946, w drugą rocznicę wybuchu powstania, w kwaterze A-26 odsłonięto pomnik Gloria Victis. Ofiary cywilne grzebano w większości na utworzonym w sierpniu 1945 przy wschodniej granicy cmentarza wojskowego na obszarze 7,8 ha pierwszym w Warszawie cmentarzu bezwyznaniowym (komunalnym).
W 1946 cmentarz przejęła administracja wojskowa, co pozwoliło na uzyskanie środków na konserwację i uporządkowanie nekropolii.
W latach 50. na cmentarzu powstała Aleja Zasłużonych, umiejscowiona w części alei głównej. Została ona zamknięta dwoma rondami i obsadzona tujami. Jej oś centralną zamyka grobowiec Karola Świerczewskiego. W kolejnych latach, przedłużono ją, bo zabrakło przy już miejsca.
W 1964 doszło do połączenia cmentarza wojskowego z cmentarzem komunalnym, w wyniku czego przejęty przez miasto obiekt zmienił nazwę na Cmentarz Komunalny-Powązki.
W latach 1963–1964 wzniesiono Dom Przedpogrzebowy zaprojektowany przez Zbigniewa Gnassa przy współpracy Ryszarda Sobolewskiego i Stanisława Lisowskiego. W latach 1965–1969 przebudowano kwatery wojenne.
Oprócz wyodrębnionych kwater na cmentarzu znajdują się liczne pomniki, upamiętnienia i tablice pamiątkowe m.in. pomniki Cichociemnych, 54 członków PPR straconych 16 grudnia 1942, I Brygady Spadochroniarzy poległych pod Arnhem oraz jeńców wojennych rozstrzelanych w Woldenbergu.
W 1998 Rada Warszawy przywróciła nazwę „Cmentarz Wojskowy” funkcjonującą przed 1964.
Na terenie cmentarza wyznaczone są Kwatery Cmentarza Wojskowego:
Kwatera na Łączce
Pochowani zostali tam pomordowani przez Urząd Bezpieczeństwa w latach 1945–1956. 27 września 2015 odsłonięto tam Panteon – Mauzoleum Wyklętych-Niezłomnych.
Dolinka Katyńska
Dolinka Katyńska na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach jest najważniejszym w Warszawie miejscem upamiętnienia ofiar zbrodni katyńskiej (1940).
Kwatera Smoleńska
10 listopada 2010 roku na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach odsłonięto pomnik ku czci ofiar katastrofy polskiego Tu-154 w Smoleńsku, zaprojektowany przez warszawskiego artystę rzeźbiarza Marka Moderaua. Integralną częścią upamiętnienia są znajdujące się tam groby 28 ofiar katastrofy.
Kwatera Harcerskiego Batalionu Armii Krajowej „Zośka”
W tej kwaterze, oznaczonej numerem A-20, znajdują się 174 groby, w większości harcerzy – członków Szarych Szeregów i Batalionu „Zośka”, którzy zginęli podczas II wojny światowej, oraz pojedyncze groby cywilne. Pierwszą osobą pochowaną w tym miejscu (3 kwietnia 1943) był Jan Bytnar „Rudy”, odbity 26 marca w akcji pod Arsenałem.
Czyje nagrobki znajdziemy na cmentarzu
Powązki Wojskowe to jeden z najbardziej znanych polskich cmentarzy. Znajdują się na nim groby wielu wybitnych osób z najróżniejszych środowisk. Znajdziemy tu miejsca spoczynku przede wszystkim osób związanych z wojskiem (jako, że jest to jednak cmentarz wojskowy), polityków, pisarzy, ludzi nauki, kultury i sztuki czy sportowców. Wymieńmy tutaj po kilka znanych osób z ich poszczególnych profesji:
Marszałkowie Polski i generałowie Wojska Polskiego i milicji/policji:
- marszałek Polski Marian Spychalski (1906-1980)
- gen. armii Wojciech Jaruzelski (1923–2014) – I sekretarz KC PZPR, prezydent PRL i prezydent RP
- gen. broni Zygmunt Berling (1896-1980) – dowódca 1 Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki
- gen. broni Karol Świerczewski (1897-1947) – dowódca 2 Armii, wiceminister obrony narodowej
- Ryszard Kukliński (1930–2004) – pułkownik LWP pośmiertnie awansowany do stopnia generała brygady, pułkownik US Army, tajny współpracownik CIA ps. „Jack Strong”.
Oficerowie Wojska Polskiego:
- Józef Beck (1894–1944) – polityk, pułkownik
- Adam Borys (1909–1986) – podpułkownik, organizator i pierwszy dowódca Batalionu AK „Parasol”, cichociemny
- Stefan Czerwiński (1895–1971) – dyplomowany pułkownik, dowódca Okręgu Lwowskiego AK
- Zbigniew Galperyn (1929-2021) – podpułkownik, prezes Związku Powstańców Warszawskich.
Ludzie nauki i kultury:
- Magdalena Abakanowicz (1930–2017) – rzeźbiarka
- Henryk Arctowski (1871–1958) – geofizyk, badacz Antarktydy
- Maria Janion (1926–2020) – historyczka literatury, krytyczka literacka, pionierka ruchu feministycznego w Polsce.
- Zygmunt Kałużyński (1918–2004) – dziennikarz, krytyk filmowy, publicysta
- Leszek Kołakowski (1927–2009) – filozof i historyk filozofii, eseista, publicysta
- Władysław Kopaliński (1907–2007) – polski leksykograf, tłumacz, wydawca
- Marek Kotański (1942–2002) – psycholog, działacz społeczny, twórca Monaru
- Tadeusz Kotarbiński (1886–1981) – filozof
- Lucjan Kydryński (1929–2006) – dziennikarz, konferansjer, prezenter sceniczny, publicysta
- Grzegorz Miecugow (1955–2017) – dziennikarz
- Waldemar Milewicz (1956–2004) – dziennikarz TVP1
- Krzysztof Teodor Toeplitz (1933–2010) – dziennikarz, publicysta, krytyk filmowy
- Teresa Torańska (1944–2013) – dziennikarka
- Xymena Zaniewska (1927–2016) – projektantka mody, scenograf.
Pisarze:
- Krzysztof Kamil Baczyński (1921–1944) – poeta, żołnierz AK, uczestnik powstania warszawskiego
- Tadeusz Borowski (1922–1951) – poeta i prozaik
- Tadeusz Breza (1905–1970) – powieściopisarz i eseista
- Władysław Broniewski (1897–1962) – poeta
- Jan Brzechwa (1900–1966) – poeta, satyryk, autor książek dla dzieci
- Alina Centkiewicz (1907–1993) – pisarka
- Czesław Centkiewicz (1904–1996) – pisarz reportażysta, podróżnik
- Michał Choromański (1904–1972) – powieściopisarz i dramaturg
- Bohdan Czeszko (1923–1988) – pisarz
- Maria Czubaszek (1939–2016) – pisarka i satyryczka, autorka tekstów piosenek, scenarzystka, felietonistka, dziennikarka
- Jerzy Ficowski (1924–2006) – poeta, eseista, badacz i wydawca dzieł Brunona Schulza
- Tadeusz Gajcy ps. „Karol Topornicki” (1922–1944) – poeta i dramaturg, żołnierz AK, uczestnik powstania warszawskiego
- Konstanty Ildefons Gałczyński (1905–1953) – poeta
- Janusz Głowacki (1938–2017) – prozaik, dramaturg, scenarzysta, felietonista i eseista
- Stanisław Grochowiak (1934–1976) – poeta i dramaturg
- Stefania Grodzieńska (1914–2010) – pisarka, aktorka estradowa, satyryk
- Ryszard Marek Groński (1939–2018) – pisarz, dziennikarz
- Ryszard Kapuściński (1932–2007) – pisarz, dziennikarz, reportażysta
- Jonasz Kofta (1942–1988) – poeta
- Tadeusz Konwicki (1926–2015) – prozaik, scenarzysta i reżyser
- Leon Kruczkowski (1900–1962) – pisarz
- Tadeusz Kubiak (1924–1979) – poeta
- Stanisław Jerzy Lec (1909–1966) – pisarz
- Zofia Nałkowska (1884–1954) – pisarka (grób w alei zasłużonych)
- Igor Newerly (1903–1987) – pisarz
- Janusz Przymanowski (1922–1998) – prozaik, publicysta
- Jerzy Putrament (1910–1986) – pisarz
- Halina Rudnicka (1909–1982) – pisarka dla młodzieży
- Magdalena Samozwaniec (1894–1972) – pisarka
- Jerzy Szaniawski (1886–1970) – dramaturg i prozaik
- Julian Tuwim (1894–1953) – poeta (grób w alei zasłużonych)
- Maciej Zembaty (1944–2011) – poeta, tłumacz, muzyk, satyryk.
Aktorzy:
- Elżbieta Czyżewska (1938–2010) – aktorka
- Wieńczysław Gliński (1921–2008) – aktor
- Ryszarda Hanin (1919–1994) – aktorka
- Adam Hanuszkiewicz (1924–2011) – aktor, reżyser teatralny
- Alina Janowska (1923–2017) – aktorka
- Emil Karewicz (1923–2020) – aktor
- Roman Kłosowski (1929–2018) – aktor
- Jan Kociniak (1937–2007) – aktor
- August Kowalczyk (1921–2012) – aktor
- Tadeusz Łomnicki (1927–1992) – aktor
- Stanisław Mikulski (1929–2014) – aktor
- Mieczysław Pawlikowski (1920–1978) – aktor, pilot RAF
- Leon Pietraszkiewicz (1907–1987) – aktor, reżyser
- Tadeusz Pluciński (1926–2019) – aktor
- Antoni Pszoniak (1931–2018) – aktor
- Wojciech Pszoniak (1942–2020) – aktor
- Kazimierz Rudzki (1911–1976) – aktor
- Krystyna Sienkiewicz (1935–2017) – aktorka
- Wojciech Siemion (1928–2010) – aktor
- Danuta Szaflarska (1915–2017) – aktorka
- Czesław Wołłejko (1920–1987) – aktor
- Zbigniew Zapasiewicz (1934–2009) – aktor, reżyser.
Artyści innych sztuk:
- Grażyna Bacewicz (1909–1969) – kompozytorka, skrzypaczka
- Maja Berezowska (1898–1978) – malarka, rysownik, ilustratorka książek
- Tadeusz Chmielewski (1927–2016) – reżyser, scenarzysta
- Grzegorz Ciechowski (1957–2001) – muzyk, kompozytor piosenek, twórca zespołu „Republika”
- Jan Cybis (1897–1972) – malarz
- Edward Dwurnik (1943–2018) – malarz, grafik
- Eugeniusz Eibisch (1895–1987) – artysta malarz
- Wojciech Fangor (1922–2015) – malarz, grafik, plakacista i rzeźbiarz
- Karol Ferster ps. „Charlie” (1902–1986) – artysta grafik
- Jerzy Gruza (1932–2020) – reżyser, scenarzysta
- Jerzy Grzegorzewski (1939–2005) – reżyser i scenograf teatralny
- Stanisław Jopek (1935–2006) – śpiewak
- Krzysztof Jung (1951–1998) – artysta grafik, pedagog
- Jacek Kaczmarski (1957–2004) – poeta, prozaik, kompozytor i pieśniarz
- Wojciech Karolak (1939–2021) – pianista i kompozytor jazzowy
- Jerzy Kawalerowicz (1922–2007) – reżyser filmowy i scenarzysta
- Aleksander Kobzdej (1920–1972) – malarz
- Andrzej Kondratiuk (1936–2016) – reżyser
- Janusz Kondratiuk (1943–2019) – reżyser, scenarzysta
- Jan Lenica (1928–2001) – artysta plastyk
- Eryk Lipiński (1908–1991) – karykaturzysta, satyryk, dziennikarz, założyciel „Szpilek”
- Juliusz Loranc (1937–2016) – kompozytor, aranżer, pianista
- Bernard Ładysz (1922–2020) – śpiewak operowy (tenor), aktor, żołnierz
- Piotr Łazarkiewicz (1954–2008) – reżyser filmowy i teatralny, scenarzysta, aktor
- Janusz Morgenstern (1922–2011) – reżyser filmowy
- Andrzej Munk (1920–1961) – reżyser filmowy
- Zofia Nasierowska (1938–2011) – fotograf, specjalizująca się w fotografii portretowej
- Bogdan Paprocki (1919–2010) – śpiewak operowy (tenor)
- Ewa Petelska (1920–2013) – reżyser filmowa
- Czesław Petelski (1922–1996) – reżyser filmowy
- Erna Rosenstein (1913–2004) – artystka malarka, poetka
- Stanisław Różewicz (1924–2008) – reżyser filmowy
- Barbara Sass (1936–2015) – reżyser filmowa
- Leon Schiller (1887–1954) – reżyser teatralny, krytyk i teoretyk teatralny
- Olga „Kora” Sipowicz (1951–2018) – wokalistka, autorka tekstów, współzałożycielka zespołu Maanam
- Piotr Sobociński (1958–2001) – operator filmowy
- Witold Sobociński (1929–2018) – operator filmowy
- Tomasz Stańko (1942–2018) – trębacz jazzowy, kompozytor
- Henryk Stażewski (1894–1988) – artysta malarz
- Konrad Swinarski (1929–1975) – reżyser teatralny
- Tadeusz Sygietyński (1896–1955) – kompozytor, miłośnik folkloru, twórca „Mazowsza”
- Jan Marcin Szancer (1902–1973) – artysta grafik, rysownik
- Władysław Szpilman (1911–2000) – pianista, kompozytor
- Jan Tarasin (1926–2009) – artysta malarz, grafik, rysownik
Sportowcy:
- Kazimierz Deyna (1947–1989) – piłkarz, reprezentant Polski
- Kazimierz Górski (1921–2006) – piłkarz, trener, selekcjoner reprezentacji Polski
- Józef Grudzień (1939–2017) – bokser, mistrz olimpijski
- Władysław Komar (1940–1998) – lekkoatleta, kulomiot, mistrz olimpijski, aktor
- Jerzy Kulej (1940–2012) – bokser, mistrz olimpijski
- Marian Kuszewski (1933–2012) – szermierz, szablista
- Kamila Skolimowska (1982–2009) – lekkoatletka, zawodniczka rzutu młotem, mistrzyni olimpijska
- Władysław Stachurski (1945–2013) – piłkarz, trener, selekcjoner reprezentacji Polski
- Feliks Stamm (1901–1976) – trener bokserski
- Jan Szczepański (1939–2017) – bokser, mistrz olimpijski
- Irena Szewińska (1946–2018) – lekkoatletka, sprinterka, skoczkini w dal, mistrzyni olimpijska
- Tadeusz Ślusarski (1950–1998) – lekkoatleta, tyczkarz, mistrz olimpijski
- Leonid Teliga (1917–1970) – żeglarz, podróżnik, dziennikarz, pisarz.
Politycy:
- Władysław Bartoszewski (1922–2015) – polityk, b. minister spraw zagranicznych
- Bolesław Bierut (1892–1956) – I sekretarz KC PZPR, prezydent PRL w latach stalinowskich
- Leon Chajn (1910–1983) – komunista, sekretarz generalny SD, znawca i historyk masonerii
- Bronisław Geremek (1932–2008) – profesor, historyk, polityk, b. minister spraw zagranicznych, poseł do PE
- Władysław Gomułka ps. „Wiesław” (1905–1982) – I sekretarz KC PZPR
- Henryk Jabłoński (1909-2003) – historyk, polityk, przewodniczący Rady Państwa (1972–1985)
- Piotr Jaroszewicz (1909-1992) – polityk, premier (1970–1980)
- Stanisław Kania (1927–2020) – polityk, I sekretarz KC PZPR
- Mikołaj Kozakiewicz (1922–1998) – polityk, filozof, uczestnik obrad Okrągłego Stołu, Marszałek Sejmu X Kadencji
- Jacek Kuroń (1934–2004) – historyk, polityk, b. minister pracy i polityki socjalnej
- Jan Lityński (1946–2021) – matematyk, publicysta, działacz KOR, uczestnik obrad Okrągłego Stołu, polityk
- Julian Marchlewski (1866–1925) – działacz komunistyczny
- Kornel Morawiecki (1941–2019) – fizyk, polityk, założyciel i przewodniczący Solidarności Walczącej
- Józef Oleksy (1946–2015) – polityk, premier, b. Marszałek Sejmu
- Jan Olszewski (1930–2019) – polityk, premier, adwokat, publicysta, poseł na Sejm RP, członek Trybunału Stanu
- Mieczysław Rakowski (1926–2008) – polityk, dziennikarz, I sekretarz KC PZPR
- Zbigniew Religa (1938–2009) – kardiochirurg, polityk, b. minister zdrowia
- Zbigniew Romaszewski (1940–2014) – fizyk, opozycjonista, polityk, senator, b. wicemarszałek Senatu
- Henryk Wujec (1940–2020) – fizyk, działacz KOR, polityk.
Rodziny zmarłych odznaczonych: Orderem Orła Białego, Orderem Wojennym Virtuti Militari, Orderem Krzyża Wojskowego oraz Honorowych Obywateli m.st. Warszawy są zwolnione z opłat za udostępnienie miejsca grzebalnego na Cmentarzu Wojskowym w celu utworzenia i zachowania grobu oraz za udostępnienie niszy urnowej w kolumbarium.
oraz inne nekropolie: Cmentarz Łyczakowski we Lwowie, Père-Lachaise w Paryżu i Stary Cmentarz w Zakopanem