Gdzie się znajduje?
Kazimierz Dolny, pod względem historycznym, położony jest w Małopolsce, początkowo należał do ziemi sandomierskiej, a następnie do ziemi lubelskiej. Był miastem królewskim Korony Królestwa Polskiego w starostwie kazimierskim województwa lubelskiego w 1786 roku. Obecnie Kazimierz należy do powiatu puławskiego w województwie lubelskim. Leży nad Wisłą, dlatego często nazywany jest też Kazimierzem nad Wisłą.
Dojazd/dojście
Samochodem, w zależności od tego, z jakiej części Polski jedziemy, możemy dojechać od strony Puław, Nałęczowa lub Kraśnika (zgodnie z mapą lub GPS-em). Droga od parkingu przy Wiśle, do rynku wynosi około 600 m, czyli około 7-10 minut pieszo. Można też poszukać połączenia autobusowego.
Kazimierz Dolny nie posiada (i nie posiadał) dostępu do kolei, ale można dojechać pociągiem PKP do Puław, wysiadamy na stacji Puławy Miasto, a następnie dojeżdżamy do Kazimierza Dolnego komunikacją miejską lub busem (dogodny dojazd ze stacji PKP Puławy Miasto zajmuje ok. 25 min.). Dworzec autobusowy znajduje się na ulicy Podzamcze 11, to jest 220 metrów od rynku, a kościół znajduje się w górnej części rynku, przy drodze na zamek.
Historia
Pierwszą w tym miejscu, murowaną świątynię miał wznieść jeszcze Władysław Łokietek, którą następnie rozbudował Kazimierz Wielki. Z tego okresu zachowała się romańska empora, włączona do dzisiejszej budowli. W 1345 roku rozbudowano świątynię w stylu gotyckim – powiększono wówczas nawę, a od zachodu dobudowano czworoboczną wieżę. Kościół ten był znacznie mniejszy od obecnego i mieścił się w obrębie jego nawy. Podczas pożaru miasta w 1561 roku kościół spłonął. Od roku 1553 władzę nad Kazimierzem objął Jan Firlej – działacz reformacji. W 1586 roku rozpoczęto odbudowę nawy, jednak prace wkrótce przerwano. W latach 1610-1613 rozbudowano kościół, zatrudniono wówczas znanego włoskiego architekta, mieszkającego w Lublinie – Jakuba Balina. Nadbudowane zostały ściany nawy oraz wzniesiono nowe prezbiterium, zamknięte półokrągło. O renesansowym stylu przebudowy świadczą: półokrągła absyda, kolebka z lunetami oraz dekoracje architektoniczne. Pozostają jednak pewne cechy gotyckie: rzut poziomy, strzelistość, wąskie wysokie okna i skarpy. Dawne gotyckie szczyty przebudowano na renesansowe. Wnętrze kościoła przykryto kolebką z lunetami, zdobioną sztukateriami o bogatych ornamentach geometrycznych. Ściany wnętrza świątyni uzyskały podziały z pilastrów i belkowania.
Nowa świątynia utrzymana została w stylu renesansowym, w duchu tzw. manieryzmu lubelskiego. Prędko stała się wzorem dla obiektów sakralnych powstających w okolicach Lublina. W kolejnych latach do nawy dobudowano trzy kaplice. W 1612 roku rozpoczęto budowę północnej kaplicy Borkowskich. Ufundowała ją córka Jana Kochanowskiego, Elżbieta z Kochanowskich Borkowska. W latach 1625 – 1629 od strony południowej dobudowano do nawy kaplicę Górskich, ufundowaną przez wójta kazimierskiego Wawrzyńca Górskiego i innych mieszczan, jako wotum za ustąpienie zarazy. Budowniczym kaplicy był prawdopodobnie murator Jan Wolff. W latach 1646 – 1653, od północy dobudowano do nawy barokową kaplicę Różańcową, przylegającą do kaplicy Borkowskich, ufundowaną przez sekretarza Zygmunta III Wazy, Marka Radzika i jego żonę Annę Kawecką. Budowniczym kaplicy był architekt królewski Jan Likkiel. Przy północnej ścianie prezbiterium wzniesiono zakrystię na planie prostokąta.
Kościół parafialny w Kazimierzu Dolnym ucierpiał jeszcze kilka razy: podczas potopu szwedzkiego, powstania listopadowego i wojen światowych. Po każdej z tych klęsk był remontowany.
Ostatni, gruntowny remont świątynia przeszła w latach 2010-2012.
Co możemy zobaczyć
Kościół farny św. Jana i św. Bartłomieja w Kazimierzu Dolnym położony jest na wzgórzu, poniżej ruin zamku, od strony północno-wschodniej kościoła położony jest cmentarz, od strony południowo-zachodniej stok wzgórza spada ku miastu. Warunki terenowe spowodowały odchylenie kościoła, fara nie jest orientowana, absyda prezbiterium skierowana jest w kierunku południowo-wschodnim.
Świątynia i przybudówki zbudowane z wapienia (wapniaka), nawa i wieża frontowa okładzina z cegły tynkowana, tynk malowany.
Kościół jest jednonawowy, prezbiterium zamknięte półokręgiem. Posiada sklepienie kolebkowe z lunetami, okrągłą basztę przy narożniku północnym. Do fasady przylega trzykondygnacyjna, czteroboczna wieża. Pod wieżą znajduje się kamienny portal gotycki z początku XIV wieku, z XVIII-wiecznymi, bogato zdobionymi rokokowymi, drewnianymi drzwiami. W górnej kondygnacji wieża posiada trzy okna okrągłołukowe, po jednym z każdej strony. Od strony północno-wschodniej do nawy przylegają dwie kaplice, do prezbiterium zakrystia (sklepienia) od południowego zachodu oraz mały babiniec.
Nawę podpiera sześć skarp, cztery są wtopione w ściany przybudówek, dwie z kolei, od strony południowo-zachodniej i na zachodnim narożniku są widoczne. Nawę przykrywa dach dwuspadowy, a prezbiterium – dwuspadowy, w części wschodniej półstożkowy, zakończona jest renesansowymi szczytami. Zachodni szczyt, rozczłonkowany pilastrami i gzymsami, dekorowany jest wnękami konchowymi, spływami wolutowymi oraz sterczynami w postaci obelisków. Szczyt ten zwieńczony jest małym, trójkątnym frontonem, na którym zamontowano krzyż. Szczyt wschodni zdobiony jest stiukowym ornamentem okuciowym i podzielony gzymsem z dekoracyjnym fryzem. Dodatkową ozdobą są spływy wolutowe i obeliskowe sterczyny. Szczyt ten wieńczy niewielka wieżyczka sygnaturki, przykryta baniastym hełmem miedzianym i zwieńczona krzyżem.
Wnętrze świątyni, dzięki dużym oknom w prezbiterium, jest jasne, posiada sklepienie kolebkowe z lunetami. Ściany świątyni rozczłonkowane są pilastrami, na których wspiera się belkowanie. Powyżej belkowania rozpoczyna się sklepienie ze stiukową dekoracją geometryczną w kształcie gwiazd, owali, prostokątów, serc, trójkątów, kwadratów, okręgów i innych. W każdej z tych figur umieszczone są stiukowe rozety lub polichromowane, uskrzydlone główki aniołków. W prezbiterium, nad ołtarzem, umieszczono kilka niewielkich plafonów z Trójcą Świętą i figurami świętych.
Prezbiterium od nawy oddziela łuk tęczowy, gdzie w niecodzienny sposób umieszczono figurę Ukrzyżowanego Chrystusa. Umieszczona jest ona na półprzezroczystym, złotym krzyżu, który zawieszony został na stalowych linkach, rozpiętych między pilastrami pod łukiem tęczowym. W prezbiterium stoi XVII-wieczny ołtarz główny z XIX-wiecznymi obrazami Ignacego Urbańskiego, przedstawiającymi „Męczeństwo św. Bartłomieja” w polu głównym oraz portret św. Kazimierza królewicza w zwieńczeniu. Wcześniej w miejscu obrazu św. Kazimierza Jagiellończyka znajdował się obraz Trójcy Świętej, który obecnie można obejrzeć w zakrystii. Na mensie ołtarzowej ustawiono rokokowe tabernakulum z XVIII wieku, pięknie zdobione rzeźbami. W antepedium ołtarza znajduje się XVIII-wieczny kurdyban – skóra tłoczona i malowana w roślinne wzory.
W nawie, po prawej stronie prezbiterium mieści się ołtarz z XVII-wiecznym obrazem „Marii Magdaleny przy pustym grobie”, a w predelli sceny z życia św. Cecylii. Natomiast po lewej, w ołtarzu znajduje się XIX-wieczny obraz „Ukrzyżowanie Chrystusa”, a w predelli sceny z życia św. Wojciecha.
Z prawej strony nawy, niedaleko ołtarza bocznego, ustawiono kamienną chrzcielnicę, wykonaną w 1587 roku, prawdopodobnie w warsztacie rzeźbiarskim znanego florentczyka Santi Gucciego, który w tym czasie pracował na zamku w Janowcu.
Późnorenesansowa, prostokątna kaplica Borkowskich, usytuowana po północnej stronie świątyni, przykryta jest lubelskim sklepieniem kolebkowym z lunetami, ze stiukową dekoracją geometryczną. Między oknami znajduje się rzeźba Ukrzyżowanego Chrystusa z dwiema adorującymi postaciami. W kaplicy znajduje się manierystyczny ołtarz z obrazem św. Barbary w polu głównym, a w predelli postacie św. Piotra i św. Pawła. Na ścianach wmurowane są tablice nagrobne wnuków fundatorki, późnorenesansowe, XVII-wieczne epitafia proboszczów kościoła parafialnego w Kazimierzu Dolnym, a także płaskorzeźbione popiersie prawdopodobnie Mikołaja Przybyły, właściciela pięknej kamienicy przy kazimierskim rynku, wykonane w warsztacie Hieronima Canavesiego w Krakowie.
Przy południowej ścianie kościoła znajduje się kaplica Górskich pw. Matki Bożej Nieustającej Pomocy (pierwotnie Najświętszej Marii Panny i świętych Stanisława Biskupa i Wawrzyńca). Jest to kaplica na planie kwadratu, opięta w narożach pilastrami, na których wspiera się belkowanie. Kaplicę przykrywa sklepienie kopułowe z ośmioboczną latarnią. Zarówno sklepienie kopuły, jak też latarni, pokryte jest siecią manierystycznych sztukaterii geometrycznych. Sklepienie utrzymane jest w kolorystyce błękitu i granatu z białymi sztukateriami. W kaplicy Górskich znajduje się manierystyczny ołtarz z obrazem Matki Bożej Nieustającej Pomocy z końca XIX wieku, w predelli Pokłon Trzech Króli z 1636 roku, malowany na desce, a w zwieńczeniu obraz św. Wincentego Ferreriusza z II połowy XVII wieku. Na ścianie między arkadami wejścia do kaplicy zawieszony jest duży krucyfiks. W kaplicy Górskich stoją renesansowe ławy kolatorskie.
Pod posadzką kaplicy mieści się krypta, w której został pochowany fundator kaplicy Wawrzyniec Górski.
Przy północnej ścianie nawy, między zakrystią i kaplicą Borkowskich, usytuowana jest kaplica Różańcowa, a od połowy XVIII wieku również kaplicą Królewską. Nad wejściem do kaplicy znajduje się siedząca figura Matki Bożej w otoczeniu aniołów. Na wyciągniętej ręce Matki Bożej często zawieszany jest różaniec.
Kaplica zbudowana została na planie prostokąta i utrzymana jest w stylu barokowym. Przy północnej ścianie stoją dwie pary masywnych kolumn z jońskimi głowicami, podtrzymujące wydatne, bogato zdobione belkowanie, nad którym wznosi się sklepienie kopułowe na żagielkach. Na żagielkach przedstawione są wizerunki czterech ewangelistów, wraz z ich symbolami. Powyżej, nad gzymsem znajduje się owalna kopuła z polichromowanym przedstawieniem chóru anielskiego. Kopułę wieńczy owalna latarnia z wizerunkiem Trójcy Świętej na sklepieniu. Między parami masywnych kolumn umieszczony jest ołtarz z obrazem Matki Bożej z Dzieciątkiem w srebrnych sukienkach, z koronami na głowach. Po bokach obrazu stoją barwne figury św. Piotra i św. Pawła, a dalej św. Jana Chrzciciela i jeszcze jedna figura, której nie potrafię zidentyfikować. Na ścianach kaplicy zachowały się duże malowidła ścienne z połowy XVIII wieku. Na jednym przedstawiono w alegoryczny sposób moc modlitwy różańcowej, a na drugim Jana III Sobieskiego przed bitwą wiedeńską.
Niegdyś we wnęce konchowej w arkadzie wejściowej do kaplicy Różańcowej stała kopia gotyckiej figury Madonny z Dzieciątkiem, pochodzącej z początku XV wieku, z serii Pięknych Madonn. Dziś kopia ta stoi w pobliżu ambony, a gotycki oryginał od 1935 roku znajduje się w Muzeum Narodowym w Warszawie.
Na środku nawy zawieszony jest interesujący żyrandol z głową jelenia z prawdziwym porożem, pochodzący z XVII wieku. Żyrandol ozdobiony jest dwustronną figurką Matki Bożej w mandorli ze słonecznych promieni.
Przy zachodniej ścianie kościoła mieści się empora muzyczna, wsparta na trzech, szerokich arkadach. Pod nią ustawiono XVIII-wieczne, rokokowe konfesjonały.
Na emporze muzycznej znajdują się najstarsze w Polsce, zachowane w całości organy z 1620 roku. Zbudowanie instrumentu przypisywane jest włoskiemu organmistrzowi – Szymonowi Liliuszowi. Prospekt organowy z drewna modrzewiowego, wykonany został przez snycerza zainspirowanego sztuką flamandzką. 35-głosowy instrument, składający się z ok. 1500 piszczałek, używany jest nadal w czasie Mszy Świętych, a także podczas festiwalu organowego „Letnie Wieczory Muzyczne”.
