Gdzie się znajduje?
Jędrzejów – miasto w województwie świętokrzyskim. Jędrzejów leży w dawnej ziemi krakowskiej, stanowiącej część historycznej Małopolski. Uzyskał lokację miejską w 1271 roku, zdegradowany w 1869 roku, ponowne nadanie praw miejskich w 1916 roku.
Dojazd/dojście
Jędrzejów leży w odległości 38 km od Kielc, 78 km od Krakowa i ok. 101 km od Częstochowy. Więc, jadąc samochodem, w zależności od tego z jakiej części Polski jedziemy, wiemy na jakie miasto należy się kierować. Jeśli chodzi o autobus czy pociąg, to połączenie jest raczej z kierunku Kielc lub Krakowa, zwykły pociąg z Kielc jedzie 40 minut, a z Krakowa 1,5 godziny. Dworzec kolejowy w Jędrzejowie znajduje się niecałe 2 km od opactwa Cystersów, to 20-25 min. piechotą.
Historia
Mnisi osiedli w 1149 roku przy romańskim kościele św. Andrzeja z 1. ćwierci XII wieku, którego relikty zachowały się w bryle obecnego kościoła. Zespół klasztorny wraz z nowym kościołem wzniesiono i konsekrowano w 1210 roku. Była to czteroprzęsłowa, trójnawowa bazylika z prostokątnym prezbiterium. Z kościoła tego zachowały się relikty architektoniczne, które obecnie są najlepiej widoczne w jego partii wschodniej. Około połowy XIII wieku zbudowano skrzydło kapitularza.
W 1217 roku do klasztoru w Jędrzejowie wstąpił Mistrz Wincenty zwany Kadłubkiem (biskup krakowski, rezydent Jędrzejowa, kronikarz). Zmarł on tutaj w opinii świętości w 1223 roku. Jego publiczny kult zatwierdził papież Klemens XIII 18 lutego 1764 roku. Relikwie Błogosławionego Wincentego znajdują się obecnie w północnej kaplicy.
Pozostałe skrzydła zespołu klasztornego powstały w drugiej połowie XV stulecia, z tego czasu pochodzą m.in. gotyckie arkady międzynawowe. Gruntowna przebudowa kościoła w duchu późnego baroku miała miejsce dopiero w XVIII w., po pożarze jaki wybuchł w 1725 r. Najpierw w 2. ćwierci XVIII w. przedłużono prezbiterium, założono nowe sklepienia a po bokach północnego ramienia transeptu wzniesiono dwie symetryczne kaplice kopułowe. Następnie w latach 1751–1754 dostawiono od wschodu, za prezbiterium okazałą fasadę. Mimo tych przebudowań, wielu miejscach kościoła i klasztoru można jednak oglądać m.in. pozostałości pierwotnej kamieniarki.
Funkcjonowanie opactwa przerwała kasata w 1819 roku przez władze Królestwa Polskiego. Cystersi objęli je ponownie w 1945 roku, a do Jędrzejowa przybyli zakonnicy ze Szczyrzyca. W 1989 roku klasztorowi przywrócono rangę opactwa.
Co możemy zobaczyć
Opactwo cystersów w Jędrzejowie składa się z późnoromańskiego kościoła, późnogotyckiego klasztoru, późnobarokowych dzwonnicy i bramy klasztornej oraz szesnastowiecznych muru z basztką i ogrodu. W jego centrum znajduje się kościół z placem przykościelny oraz dawnym parkiem z terenami gospodarczymi. Kościół jest obecnie budowlą późnobarokową, z zachowanymi fragmentami romańskimi. Jest trójnawową bazyliką na planie krzyża łacińskiego, z pięcioprzęsłowym korpusem, transeptem i trójprzęsłowym prezbiterium, ujętym po bokach dwiema parami symetrycznych bliźnich kaplic transeptowych, od południa z barokową, trójprzęsłową zakrystią. Z dwóch stron pn. ramienia transeptu dostawiono dwie późnobarokowe kaplice kopułowe Niepokalanego Poczęcia NMP i bł. Wincentego Kadłubka, a do wschodniej ściany prezbiterium późnobarokową, dwuwieżową „ślepą” fasadę, lekko wypukła w części środkowej, ujętej w dwie czworoboczne wieże, nakryte barokowymi hełmami z latarniami. Fasada rozczłonkowana jest podziałami kolumnowymi i pilastrowymi, posiada wyłamujące się gzymsy i bogatą dekorację rzeźbiarską. Frontowa ściana północnego ramienia transeptu również posiada podziały kolumnowe i pilastrowe z wygiętymi gzymsami i dekoracją rzeźbiarską. Kościół nakryty jest dachami dwuspadowymi nad prezbiterium, nawą główną i ramionami transeptu. Wewnątrz kościół nakryty sklepieniami kolebkowymi na gurtach, nawa główna otwarta do naw bocznych arkadami ostrołukowymi.
Wyposażenie wnętrza pochodzi przeważnie z lat 1730–1750, przy jego powstawaniu czynny był krakowski warsztat Antoniego Frączkiewicza. W prezbiterium ustawiony jest ołtarz główny z 1731 r., wypełniony rzeźbami z grupy Wniebowzięcia NMP oraz ze srebrnym tabernakulum wykonanym około 1766 r. w Augsburgu przez Kaspra Ksawerego Stipeldeya. Po obu stronach prezbiterium ustawione są stalle o bogatej dekoracji snycerskiej. Na uwagę zasługuje też ambona z płaskorzeźbą św. Jana Chrzciciela oraz chór muzyczny z prospektem organowym, z rzeźbami Dawida i św. Cecylii. Organy 42-głosowe stanowiące cenny zabytek, zbudował organmistrz Józef Sitarski w latach 1745–1754. W Jędrzejowie odbywa się Międzynarodowy Festiwal Muzyki Organowej. Na ścianach i sklepieniach zachowała się późnobarokowa polichromia, malowana w latach 1734-39 przez Andrzeja Radwańskiego. Przestawia ona sceny z życia świętych i historii zakonu cystersów, zaś nad skrzyżowaniem naw widnieją Chrystus i Maria na tle iluzjonistycznej architektury, wzorowanej na rycinie Andrea Pozzo.
W kaplicy bł. Wincentego Kadłubka ustawiony jest ołtarz z około 1764 r. z rzeźbami aniołów i obrazem świętego. Na ścianach wewnątrz kościoła można odnaleźć liczne barokowe epitafia, zachował się też gotycki nagrobek Pakosława z Mstyczowa (zm. 1319), kasztelana krakowskiego. Wnętrze zdobi barokowa polichromia.
Budynki klasztoru z XIII–XV w. zostały dostawione od południa do świątyni. Pierwotnie miały formę czworoboku z wirydarzem w środku, ujętym ciągiem krużganków. Obecnie zachowały się z niego późnogotyckie: piętrowe, częściowo podpiwniczone skrzydła południowe i zachodnie oraz północny trakt krużganków. Budynki wymurowano z cegły i częściowo z kamienia, otynkowano oraz nakryto dachami dwuspadowym) i pulpitowym. Krużganki sklepiono kolebkowo-krzyżowo, a w refektarzu kolebkowo-krzyżowo na gurtach; w pozostałych pomieszczeniach są sklepienia kolebkowe z lunetami, a na piętrze także stropy płaskie. Wystrój wnętrz budynków sprowadza się jedynie do późnorenesansowych polichromii o motywach roślinnych na sklepieniach w krużgankach, reliktów gotyckiej i nowożytnej kamieniarki, m.in. tablicy fundacyjnej apteki cysterskiej z 1712 roku i epitafium Józefa Zebrzydowskiego z 1710 roku.
W 1927 roku zostały odkryte przed Tadeusza Szydłowskiego relikty przedcysterskiej świątyni, a także wzniesionej już przez Cysterstów romańskiej bazyliki. Zobaczyć tam można półkolistą wieżę z zasklepionym oculusem, zamurowane romańskie portale i okienko. Jest też makieta, pokazująca, jak wyglądał przedcysterski kościół. Zwiedzanie tych zabytków jest możliwe po zgłoszeniu na furcie klasztornej.
Późnobarokowa dzwonnica znajduje się w ciągu murów ogrodzenia w pobliżu bramy głównej. Jest budowlą dwukondygnacyjną, o kwadratowym planie ze ściętymi narożami, ujętymi jońskimi pilastrami. Nakryta została bogatym, czterodzielnym hełmem ze spływami wolutowymi i z więźbą dachową o układzie czterostolcowo-krzyżowym. Elewacje ma rozczłonkowane gzymsami, otworami w obramieniach z półkolistym wygięciem na osi. Wyposażenie dzwonnicy stanowi zespól czterech dzwonów. Późnobarokową bramę główną usytuowano w północnej części ogrodzenia. W przyziemiu ma arkadowy otwór wejściowy, ujęty po bokach parą boniowanych pilastrów i zwieńczony belkowaniem. Ponad nim znajduje się dwudzielny wolutowy szczyt z trzema figurami śś. Bernarda, Wojciecha i bł. Wincentego.
