Gdzie się znajduje?
Kraków jest stolicą województwa małopolskiego. Od roku 1320 był stolicą polski, miastem królewskim z siedzibą króli na Wawelu. W roku 1609 król Zygmunt III Waza przeniósł stolicę do Warszawy.
Do Krakowa można dostać się samochodem, pociągiem czy nawet samolotem.
Dojazd/dojście
Katedra Wawelska razem z Zamkiem Królewskim są najstarszą częścią Krakowa. Na Wawel prowadzi Droga Królewska – od placu Matejki przez bramę i ulicę Floriańską, Rynek Główny oraz ulice Grodzką i Kanoniczą – to szlak wjazdów koronacyjnych, pogrzebowych pochodów i procesji.
Z dworca PKP, a jednocześnie autobusowego, na Wawel jest około 1,5 km.
Historia
Od X w. wzgórze zajmował silnie ufortyfikowany gród. Od I połowy XI w., kiedy Kazimierz Odnowiciel wybrał Kraków na stolicę Polski, było tu centrum władzy duchownej i świeckiej, zyskujące na znaczeniu dzięki silnej monarchii Jagiellonów.
Katedra na Wawelu zajmuje wyjątkową pozycję w dziejach Polski i w świadomości narodu polskiego. Jest od stuleci miejscem kultu św. Stanisława uśmierconego w 1079 r. wyrokiem skazującym króla Bolesława Śmiałego. Od tysiąca lat krakowska bazylika metropolitalna pw. śś. Stanisława i Wacława pełni rolę „matki kościołów”, jednej z najważniejszych polskich diecezji. Pierwszy kościół katedralny na Wawelu wzniesiony został po ustanowieniu w l000 r. biskupstwa krakowskiego. Dzisiejszy stan wiedzy nie pozwala na dokonanie przekonującej rekonstrukcji jej kształtu. Więcej wiadomo o kolejnej, romańskiej katedrze z przełomu XI i XII w. Początki jej powstania łączą się z panowaniem Władysława Hermana. Nową świątynię konsekrowano w 1142 r. Była trójnawową bazyliką, zapewne z emporami, murowaną z kamienia wapiennego i piaskowca. Od wschodu i zachodu wznosiły się prostokątne chóry zamknięte półkolistymi absydami, a pod nimi mieściły się krypty. Od strony zachodniej wznosiły się dwie kwadratowe wieże. Do dzisiaj zachowały się znaczne partie tej budowli, przede wszystkim krypta św. Leonarda i dolna część wieży południowej.
Tradycja koronowania królów w archikatedrze gnieźnieńskiej trwała do 1320 r. Koronacja Władysława Łokietka odbyła się 20 stycznia tegoż roku w katedrze krakowskiej, w pobliżu relikwii patrona. Odtąd wawelska świątynia stała się miejscem koronacji władców Polski. Romańska katedra, nadwyrężona przez czas i pożar w 1305 r., nie odpowiadała godności głównego kościoła diecezji krakowskiej i dlatego biskup Jan Muskata podjął próbę budowy nowej świątyni, zakończoną jednak na etapie założenia fundamentów wielobocznie zamkniętego gotyckiego prezbiterium.
Natomiast zachowaną prawie bez zmian do dnia dzisiejszego katedrę wznoszono etapami od roku 1320 do 1364, za rządów biskupów: Nankera, Jana Grota i Bodzanty. Przy budowie zatrudniano kolejno kilka warsztatów budowlanych. Gotyckiemu kościołowi katedralnemu nadano kształt trójnawowej bazyliki z transeptem oraz prostokątnie zamkniętym prezbiterium z obejściem. Już w trakcie budowy gotyckiej świątyni biskupi i możnowładcy wznieśli przy jej zewnętrznych murach pierwsze kaplice. Szczególnie okazałą formą odznaczały się kaplice ufundowane przez monarchów. Król Kazimierz Wielki ufundował kaplicę pw. Wniebowzięcia NMP. Kaplicę pw. św. Trójcy ufundowała królowa Zofia, czwarta żona Władysława Jagiełły, a kaplica pw. św. Krzyża i Ducha Świętego jest fundacją króla Kazimierza Jagiellończyka i jego małżonki, Elżbiety Rakuszanki.
Katedra pełniła także funkcję nekropolii. Miejsca pochówków królewskich, biskupich i możnowładczych upamiętniano płytami wmurowanymi w posadzkę lub okazałymi nagrobkami. Wyjątkową wartość posiada zespół gotyckich królewskich pomników nagrobnych Władysława Łokietka, Kazimierza Wielkiego, Władysława Jagiełły i Kazimierza Jagiellończyka, budzących podziw ze względu na swe wysokie walory artystyczne. Wiek XVI wniósł istotne zmiany w wystroju katedry. Początki renesansu w katedrze krakowskiej, a także w Polsce, wiążą się z działalnością włoskiego rzeźbiarza Franciszka Florentczyka. Był on autorem nagrobka króla Jana Olbrachta zmarłego w 1501 r. Prawdziwym przełomem było jednak wzniesienie kaplicy Królewskiej, obecnie zwanej Zygmuntowską, z polecenia króla Zygmunta I Starego, przez zespół włoskich artystów realizujących projekt Bartolomea Berrecciego. Kaplica ta stała się wzorem dla kolejnych, renesansowych i manierystycznych mauzoleów biskupich, stawianych przy katedrze na miejscu wcześniejszych kaplic gotyckich. Niektóre średniowieczne ołtarze, wśród nich także ołtarz główny, ustąpiły miejsca nowym, renesansowym.
W XVI w. powstało również wiele nagrobków królewskich i biskupich oraz epitafiów. Renesansowe i manierystyczne wyposażenie katedry było dziełem wybitnych artystów osiadłych w Krakowie, w znacznej części pochodzących z Włoch, takich jak wspomniany Bartolomeo Berrecci, Giovanni Maria Padovano, Jan Michałowicz z Urzędowa czy Santi Gucci. Część wyposażenia kaplicy Zygmuntowskiej, m.in. kwatery ołtarza, są dziełami Petera i Hansa Vischerów, Petera Flötnera, Melchiora Baiera oraz Georga Pencza.
W kolejnych dwóch stuleciach katedra na Wawelu zmieniła zasadniczo swój wystrój. W XVII w., dzięki hojnym fundacjom królów, biskupów, magnatów i kanoników, usunięto niemal całkowicie wyposażenie z wcześniejszych epok i wprowadzono nowe ołtarze, nagrobki, stalle, obrazy. Materiałem charakterystycznym dla nowej epoki stał się czarny marmur z Dębnika i różowy z Paczółtowic. W wyniku barokizacji wystroju nawy głównej i prezbiterium powstała wyraźna oś kompozycyjna z dominantami w postaci konfesji św. Stanisława i ołtarza głównego. Kontynuując wcześniejszą tradycję, wzniesiono kolejne kaplice kopułowe biskupów Andrzeja Lipskiego i Jakuba Zadzika. Wzniesiono mauzoleum królewskiej dynastii Wazów, nawiązujące zarówno formalnie, jak i ideowo do kaplicy Zygmuntowskiej.
Przekształcenia dokonane w XVIII w. nadały wnętrzu katedry późnobarokowy charakter. Wyposażenie, dotychczas dość zróżnicowane pod względem materiału, kształtu i dekoracji, w większości wymieniono na nowe, uporządkowano i ujednolicono, podporządkowując zasadom symetrii i tworząc wyraźne osie kompozycyjne. Zredukowano znacznie liczbę ołtarzy bocznych. Wzniesiono kopułowe mauzolea kardynała Jana Aleksandra Lipskiego oraz biskupa Andrzeja Stanisława Kostki Załuskiego. Kolejna kaplica królewska, która miała upamiętniać saską dynastię Wettynów, pozostała jedynie w sferze planów. Dążąc do lepszego oświetlenia wnętrza, podwyższono do wysokości prezbiterium mury ambitu.
Utrata przez Polskę niepodległości wpłynęła niekorzystnie na krakowski kościół katedralny. Zabrakło fundacji królewskich i biskupich, a okrojone do minimum, niezwykle niegdyś bogate majątki kapitulne, nie pozwalały już na utrzymanie katedry na odpowiednim poziomie. W XIX w. katedra stała się celem pielgrzymek patriotycznych i miejscem okazałych uroczystości z okazji rocznic ważnych wydarzeń z dziejów Polski. Wyjątkowe znaczenie miało pochowanie w podziemiach katedralnych Tadeusza Kościuszki, księcia Józefa Poniatowskiego, a także duchowego przywódcy narodu, Adama Mickiewicza, bohaterów narodowych walczących orężnie o wolność Ojczyzny. Pochówki te uczyniły katedrę polskim Panteonem, w którym miejsce wiecznego spoczynku znajdują tylko najbardziej zasłużeni Polacy. Tradycja ta znalazła jest kontynuowana do dzisiaj – w podziemiach katedry złożono szczątki Juliusza Słowackiego, Józefa Piłsudskiego, Władysława Sikorskiego i Lecha Kaczyńskiego.
Zasadniczą rolę w nadaniu katedrze jej obecnego wyglądu odegrała dokonana w latach 1895-1910 wielka restauracja dokonana pod kierunkiem Sławomira Odrzywolskiego, a następnie Zygmunta Hendla. Przeprowadzono wówczas gruntowną konserwację budowli wraz z wyposażeniem. Uszanowano przy tym historyczne nawarstwienia kolejnych epok artystycznych. Niestety, z przykrością trzeba stwierdzić, usunięto część dobrego wystroju barokowego. Godny podkreślenia jest fakt wprowadzenia nowych dzieł sztuki, takich jak nagrobki królewskie św. Jadwigi i Władysława Warneńczyka, oraz biskupie. Uposażono budowlę w nowe malowidła ścienne, witraże, kraty i wiele innych. Część z nich, reprezentująca wówczas formy secesyjne, to dzieła wybitnych artystów, spośród których wyróżnić należy Józefa Mehoffera, autora projektów szeregu witraży oraz malowideł ściennych w kaplicy Szafrańców i skarbcu. Wiek XX to okres nieustannej konserwacji katedry i zabytków w niej zgromadzonych.
Otwarte w 1978 r. Muzeum Katedralne zawiera cenne dzieła sztuki głównie ze skarbca katedralnego, pamiątki wydarzeń historycznych, związane z bohaterami narodowymi, władcami, duchowieństwem Wawelu. Jest też sala prezentująca pamiątki związane z Janem Pawłem II, również z czasów jego pobytu w Krakowie.
Co możemy zobaczyć
Obecnie archikatedra Wawelska w Krakowie jest gotycką budowlą z pozostałościami romańskimi oraz licznymi elementami renesansowymi i barokowymi. Złożona jest z trójnawowego, trójprzęsłowego bazylikowego korpusu oraz trójnawowego, czteroprzęsłowego prezbiterium z obejściem, zamkniętego ścianą prostą. Do katedry dostawione są trzy wieże: od północy Zygmuntowska, zaś od zachodu Wikaryjska i Zegarowa. Wieża Wikaryjska, zwana też wieżą Srebrnych dzwonów, do wysokości 12 m jest romańska, powyżej zaś gotycka. Kwadratowa, przechodząca w ośmiobok, nakryta dachem namiotowym. Wieża Zygmuntowska, została zbudowana w XIV w. jako baszta obronna, obecnie nakryta jest baniastym hełmem z końca XIX w. Na wieży zawieszony jest słynny dzwon „Zygmunt”.
Kościół jest otoczony wieńcem kilkunastu kaplic, gotyckich, renesansowych i barokowych. Na zewnątrz prezbiterium opięte jest przyporami, wschodni szczyt i szczyty nawy poprzecznej, rozczłonkowane są ostrołukowymi blendami oraz zwieńczone żabkami i kwiatonami. Elewacja zachodnia pokryta jest ciosowa okładziną z okulusem z maswerkiem i z orłem piastowskim powyżej. Elewacje kaplic zachodnich przeprute są ostrołukowymi oknami z laskowaniami i maswerkami, między nimi mieści się główne wejście do katedry z barokowym portalem, w który wstawione zostały drzwi gotyckie z 3. ćw. XIV w., ze skośną kratownicą i wielokrotnie powtórzonym monogramem Kazimierza Wielkiego. Wewnątrz nawy korpusu rozdzielone są ostrołukowymi profilowanymi arkadami, również obejście oddzielone jest od prezbiterium analogicznymi arkadami, spływającymi na wieloboczne filary. W górnej strefie prezbiterium, transeptu i nawy głównej ściany rozczłonkowane są potrójnymi ostrołukowymi płycinami z maswerkami, z których środkowa płycina od połowy wysokości jest przeszklona. Prezbiterium, transept oraz nawy boczne i główna nakryte są sklepieniami krzyżowo-żebrowymi, w obejściu sklepienia krzyżowe.
Wnętrze katedry wawelskiej kryje w sobie wiele cennych zabytków sztuki, powstałych od średniowiecza po początki XX w.
Po prawej stronie nawy głównej jest ustawiony jest pomnik nagrobny króla Władysława Jagiełły (zm. 1434), wykonany w 1. ćw. XV w. z czerwonego marmuru węgierskiego zapewne przez rzeźbiarza z Toskanii. Po przeciwnej stronie nawy stoi symboliczny sarkofag króla Władysława Warneńczyka, który zginął w bitwie pod Warną w 1444 r., wykonany przez Antoniego Madeyskiego w 1906 r. W transepcie znajduje się ołtarz św. Stanisława, jest to właściwie konfesja wykonana w kształcie kopułowego baldachimu w latach 1626-1629 według projektu Giovanniego Trevano. Pod baldachimem na cokole ustawiony jest barokowy relikwiarz świętego, wykonany w latach 1669-1671 przez gdańskiego złotnika Piotra van der Rennen w kształcie srebrnej trumny wspartej na ramionach czterech aniołów i ozdobionej medalionami ze scenami z życia świętego, Jest tam m.in. scena bitwy pod Grunwaldem, ponieważ wierzono, że św. Stanisław przyczynił się do zwycięstwa strony polskiej. Konfesja zwana jest Ara Patriae czyli Ołtarz Ojczyzny. Tu przez wieki królowie składali wojenne trofea, np. król Władysław Jagiełło zawiesił chorągwie krzyżackie zdobyte pod Grunwaldem (1410). Ostatnią chorągiew złożył tu Jan III Sobieski po zwycięstwie nad Turkami pod Wiedniem (1683).. Przy filarach wokół ołtarza ustawione są cztery barokowe pomniki biskupów krakowskich, wykonane z czarnego marmuru. Należą one do biskupów: Marcina Szyszkowskiego (zm. 1630), zaprojektowany przez Giovanniego Trevano, Jana Małachowskiego (zm. 1699), Kazimierza Łubieńskiego (zm. 1719) i nieco odmienny Piotra Gembickiego, zaprojektowany przez Giovanniego Battistę Gisleniego. W oknach transeptu umieszczone są witraże wykonane w latach 1909-1912 według projektu Józefa Mehoffera.
Za transeptem znajduje się prezbiterium, które od wschodu zamyka barokowy ołtarz główny z obrazem Chrystusa Ukrzyżowanego. Na podium prezbiterium ustawiono tron biskupi Piotra Gembickiego, ozdobiony jego herbem (Nałęcz). Nad tronem umieszczony jest baldachim sprawiony na koronację Augusta III i jego żony Marii Józefy. U stóp ołtarza ustawiony został nagrobek kardynała Fryderyka Jagiellończyka (zm. 1503), arcybiskupa gnieźnieńskiego i biskupa krakowskiego, wykonany w 1510 r. w norymberskim zakładzie Petera Vischera. Po bokach prezbiterium, wzdłuż ścian są ustawione wczesnobarokowe stalle z 1620 roku. Wokół prezbiterium jest ambit, a wiodą do niego dwie wczesnobarokowe bramki wykonane przez Macieja Świętka w 1601 r.
Przy prawej nawie znajduje się kaplica Świętokrzyska, powstała w 3. ćw. XV w. z inicjatywy Kazimierza Jagiellończyka. Jej gotyckie sklepienia gwiaździste i ściany zostały pokryte oryginalną ruską polichromią, wykonaną do 1470 r. przez malarzy ze szkoły pskowskiej. Po obu stronach wejścia ustawione się dwa gotyckie tryptyki wykonane w krakowskich warsztatach, pierwszy św. Trójcy z 1467 r., drugi Matki Bożej Bolesnej z 4. ćw. XV w. Najcenniejszym zabytkiem tej kaplicy jest sarkofag króla Kazimierza Jagiellończyka (zm. 1492), będący dziełem Wita Stwosza i uważany za arcydzieło późnogotyckiej sztuki sepulkralnej w Europie. W kaplicy znajduje się też pomnik nagrobny biskupa Kajetana Sołtyka (zm.1788). Witraże zaprojektował Józef Mehoffer przed 1925 r.
Sąsiednia kaplica Potockich swój obecny kształt uzyskała w czasie przekształceń w XV i XIX w. W ołtarzu znajduje się obraz Chrystusa Ukrzyżowanego, namalowany przez Giovanniego Barbieri, zwanego Guercino. Przy ścianach ustawione są dwa pomniki nagrobne, po prawej manierystyczny bpa Filipa Padniewskiego (zm. 1572), wykonany przez Jana Michałowicza z Urzędowa, zaś po lewej klasycystyczny Artura Potockiego, ze stojąca figura Chrystusa, wykonany przez duńskiego rzeźbiarza Bertela Thorvaldsena w latach 1833-34. Obok wejścia do następnej kaplicy Szafrańców wmurowana jest brązowa płyta nagrobna wojewody krakowskiego Piotra Kmity (zm. 1505), wykonana w Norymberdze w warsztacie Petera Vischera. Następna jest kaplica Wazów, zbudowana na wzór kaplicy Zygmuntowskiej z fundacji króla Jana Kazimierza Wazy w latach 1664-66. Na ścianach rozmieszczone są m.in. epitafia władców z rodu Wazów: Zygmunta III (zm. 1632), Władysława IV (zm. 1648) i Jana Kazimierza (zm. 1672). Następna z kolei jest kaplica Zygmuntowska, uznawana za arcydzieło sztuki renesansu. Zbudowana została w latach 1519-31 przez Bartłomieja Berrecciego przy udziale licznej grupy artystów włoskich. Znajdują się tu wykonane z czerwonego marmuru pomniki nagrobne ostatnich Jagiellonów, Zygmunta I Starego (zm. 1548), wykonany przez Berrecciego i Zygmunta II Augusta (zm. 1572), wykonanany przez Santi Gucciego, który jest też autorem nagrobka Anny Jagiellonki (zm. 1596). W kaplicy warto jeszcze zwrócić uwagę na renesansowy penaptyk wykonany w Norymberdze w latach 1531-38, z kutymi w srebrnej blasze scenami życia Marii oraz malowanymi scenami Męki Pańskiej widocznymi po zamknięciu ołtarza. Naprzeciw kaplicy Zygmuntowskiej ustawiony jest pomnik nagrobny królowej Jadwigi Andegaweńskiej (zm. 1399), świętej kościoła katolickiego, wykonany w 1902 r. z białego marmuru karraryjskiego przez Antoniego Madeyskiego. Dalej jest kaplica bpa Konarskiego przebudowana na początku XVIII w. przez Kacpra Bażankę w duchu barokowym. Znajduje się tu renesansowy pomnik nagrobny biskupa Jana Konarskiego (zm. 1525) oraz barokowy pomnik biskupa Konstantego Szaniawskiego (zm. 1732). Przechodzimy obok kaplicy biskupa Jakuba Zadzika i docieramy do kaplicy Jana Olbrachta, nakrytej gotyckim sklepieniem gwiaździstym z 2. ćw. XIV w. Znajduje się tu późnogotycka płyta nagrobna zmarłego w 1505 r. władcy, która została umieszczona w półkolistej niszy, pierwszym dziele renesansu w Polsce, wykonanym przez Franciszka Florentczyka. Naprzeciw kaplicy Olbrachta ustawiony jest interesujący gotycki sarkofag Kazimierza Wielkiego (zm. 1370), wykonany jest z czerwonego marmuru (tumba i kolumny) i piaskowca (baldachim). Jest jednym z niewielu nagrobków tumbowo-baldachimowych znajdujących się w Europie. Następnie przechodzimy obok kaplicy biskupa Andrzeja Załuskiego, do wnętrza której prowadzi monumentalny portal z pomnikiem fundatora. We wnętrzu trzeba zwrócić uwagę na umieszczony w ołtarzu obraz „Rzeź Niewiniątek”, namalowany przez Salvatore Manosillo w 1768 r. w Rzymie. Pierwsza kaplica po wschodniej stronie ambitu została przebudowana z inicjatywy bpa Tomickiego przez Bartłomieja Berrecciego. Znajduje się tu pomnik nagrobny biskupa Piotra Tomickiego (zm. 1535), wykonany zapewne w warsztacie Berrecciego. Następna jest gotycka kaplica Mariacka, nakryta oryginalnym sklepieniem trójodporowym z manierystycznym pomnikiem nagrobnym króla Stefana Batorego (zm. 1586) wykonany przez Santi Gucciego. Naprzeciw kaplicy Mariackiej przy ścianie prezbiterium znajdują się barokowe pomniki nagrobne królów Michała Korybuta Wiśniowieckiego (zm. 1673) oraz Jana III Sobieskiego (1696), wykonane w połowie XVIII w. przez Franciszka Placidiego. Ostatnia w tym rzędzie jest kaplica biskupa Gamrata, przebudowana przez Jana Marię Padovano, który jest też autorem pomnika nagrobnego biskupa Piotra Gamrata (zm. 1545). Obok ustawiony jest późnobarokowy ołtarz wykonany z czarnego marmuru, w jego polu środkowym umieszczony został łaskami słynący XIV-wieczny krucyfiks zwany „Czarnym Chrystusem” a w antependium znajduje się trumienka z relikwiami św. Jadwigi. W pobliżu ołtarza ustawiony jest gotycki sarkofag Władysława Łokietka (zm. 1333) – wykonany z piaskowca przez kamieniarzy heskich, natomiast neogotycki baldachim projektu Odrzywolskiego, pochodzący z lat 1900–1903, stoi na miejscu pierwotnego (usuniętego w XVII w.). Po przeciwnej stronie znajduje się zakrystia przez którą dostaniemy się na wieżę Zygmuntowską, na której zawieszony jest słynny około 13-tonowy dzwon „Zygmunt” ufundowany przez króla Zygmunta I w 1520 r. i odlany przez Jana Behama z Norymbergi. Obok mieści się kaplica Zebrzydowskich, w której znajduje się manierystyczny nagrobek biskupa Andrzeja Zebrzydowskiego (zm. 1560), wykonany przez Jana Michałowicza z Urzędowa. Następnie są kaplica Skotnickich i kaplica Lipskich, posiadającej bogaty późnobarokowy wystrój. Obok kaplicy w posadzce znajduje się wejście do krypty wieszczów gdzie pochowani zostali Adam Mickiewicz (zm. 1855) oraz Juliusz Słowacki (1849). W następnej kaplicy Maciejowskiego, znajduje się manierystyczny nagrobek biskupa Samuela Maciejowskiego (zm. 1550), wykonany przez Jana Marię Padovano. Kaplicy św. Trójcy zamyka nawę północną, jej wnętrze pokrywa polichromia wykonana przez Włodzimierza Tetmajera w latach 1902-1904. Najciekawszym obiektem w jej wnętrzu jest klasycystyczny pomnik hrabiego Włodzimierza Potockiego, wykonany przez Bertela Thorvaldsena w latach 1820-30.
Z kaplicy Czartoryskich dostajemy się do krypt królewskich, gdzie pochowani są polscy królowie. Od XIX w. krypty katedry pełnią funkcję Panteonu Narodowego, w którym obok królów i wspomnianych wieszczów pochowani zostali polscy dowódcy wojskowi: Tadeusz Kościuszko, książę Józef Poniatowski, Józef Piłsudski i Władysław Sikorski. Ostatni jak dotąd pochówek w katedrze miał miejsce w 2010 r. kiedy to w krypcie Piłsudskiego złożono ciała prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego i jego małżonki. Zwiedzając groby warto zwrócić uwagę na kryptę św. Leonarda, która jest pozostałością po romańskiej katedrze z przełomu XI i XII w.
