Gdzie się znajduje?
Gniezno to miasto królewskie lokowane w latach 1238–1239, to też pierwsza stolica Polski, pierwsza metropolia kościelna w Polsce i miasto św. Wojciecha. Powstało, podbnie jak Rzym, na siedmiu wzgórzach (Lecha, św. Piotra, św. Wawrzyńca, św. Michała, Panieńskim, Krzyżackim i Żnińskim) wśród jezior Pojezierza Gnieźnieńskiego. Wzgórze Lecha jest największym wzniesieniem w mieście – wybudowano na nim katedrę gnieźnieńską, dawny zamek książęcy wraz z kaplicą zamkową (obecnie znajduje się tam kościół św. Jerzego) oraz zespół kolegiat, obecnie mieszkania kanoników, siedziby Muzeum Archidiecezjalnego oraz Archiwum Archidiecezjalnego.
Współczesne Gniezno znacznie się rozrosło. Powstały nowe osiedla mieszkaniowe, odrestaurowano gnieźnieńską starówkę, a wraz z nią Rynek. Przez Gniezno przebiega kilka szlaków turystyczne: najstarszy ze szlaków – Szlak Piastowski, Szlak Romański, Wielkopolska Droga św. Jakuba oraz Szlak Pałaców i Dworów Wielkopolski. Miasto prócz Archikatedry posiada liczne zabytki i atrakcje turystyczne. Aby ułatwić turystom zwiedzanie pierwszej stolicy Polski, w mieście znajdują się trzy punkty informacji turystycznej.
Dojazd/dojście
Gniezno leży 50 km od Poznania, na trasie w kierunku Włocławka. Jadąc autostradą A2 należy odbić na Wrześnię, w Gnieźnie, pozachodniej stronie katedry jest duży parking. Można też dojechać autobusem czy koleją. W Gnieźnie stają pociągi na trasie Poznań-Warszawa, a droga od dworca kolejowego do katedry wynosi około 1,5 km, zajmie niecałe 20 minut pieszo.
Historia
O najstarszych dziejach Gniezna wiadomo niewiele. Pierwsze osady, położone na dwóch wzniesieniach, nazywanych później Wzgórzami Lecha i Panieńskim, powstały najprawdopodobniej na przełomie VIII i IX wieku. Z 990 roku pochodzi najstarszy dokument, który wymienia w swej treści nazwę „Gniezno”. Znajduje się w zapisie Dagome iudex, wystawionym przez papieża Jana XV. Określał on m.in. granice państwa Mieszka I. Według hipotez, pod koniec IX wieku na terenie podgrodzia powstał najstarszy kościół, zbudowany zapewne na planie prostokąta. W podziemiach obecnej katedry zachowały się relikty świątyń powstałych w X i XI wieku w formach przedromańskich. Nie pozwalają one na jednoznaczne określenie kształtu pierwszej czy też kolejnych najstarszych budowli. W 997 roku złożono w świątyni zwłoki Dobrawy, później znalazły się tam doczesne szczątki św. Wojciecha.
W 1000 roku pierwszym arcybiskupem gnieźnieńskim został Radzim Gaudenty, brat św. Wojciecha. Już w pocz. XI wieku przy katedrze istniała prawdopodobnie szkoła. Po 1018 roku wzniesiono trójnawową bazylikę, zburzoną przez Brzetysława I w 1038 roku Brzetysław wywiózł z Gniezna m.in. relikwie św. Wojciecha.
Około 1064 roku odbudowano romańską katedrę; o jej bogactwie świadczą m.in. odkryte w czasie prac wykopaliskowych piękne ceramiczne, glazurowane posadzki, układane w różne desenie geometryczne. W 2. poł. XIV wieku wybitny arcybiskup Jarosław Bogoria Skotnicki zaczął wznosić nową, gotycką świątynię. W pierwszym etapie powstało prezbiterium, z piaskowca brzezińskiego, z ambitem i wieńcem kaplic.
Na trwałe z Gnieznem i jego pierwszym kościołem związało się imię biskupa Wojciecha, zamordowanego w Prusach w kwietniu 997 roku. Do grobu kanonizowanego natychmiast biskupa przybył w 1000 roku cesarz Otto III. Skutkiem Zjazdu Gnieźnieńskiego było ustanowienie w Gnieźnie stolicy nowej metropolii kościelnej. W latach 1025–1300 koronowało się tu pięciu pierwszych królów polskich Wspaniale przyozdobioną katedrę gnieźnieńską złupił w 1038 roku książę czeski Brzetysław.
W II połowie XII wieku kościół zyskał swój największy skarb – słynne Drzwi Gnieźnieńskie ufundowane przez księcia Mieszka III Starego.
Nową potężną bazylikę katedralną wzniesiono w połowie XIV wieku z fundacji arcybiskupa Jarosława Bogorii Skotnickiego. Kościół otoczył z czasem cały wieniec kaplic grobowych, gotyckich i barokowych.
Katedra jest prawdziwą galerią rzeźby nagrobnej. W epoce wazowskiej powstał zespół barokowych portali wejściowych do kaplic, autorstwa Wilhelma Richtera z Gdańska, oraz konfesja św. Wojciecha ze srebrnym sarkofagiem, gruntownie rozbudowana w latach 90. XX wieku. Około 1730 roku powstała regencyjna kaplica prymasa Teodora Potockiego. Spaloną częściowo w 1760 roku katedrę odbudowano według projektu Efraima Szregera, uposażając wieże w barokowe hełmy. W czasie II wojny światowej okupanci niemieccy zdewastowali wnętrze, a dalsze straty przyniosły walki w styczniu 1945 roku. Odbudowę połączoną z regotyzacją, ukończono 1953 roku.
Co możemy zobaczyć
Bazylika prymasowska w Gnieźnie jest kościołem typu bazylikowego o trzech nawach. Przy bocznych nawach i obejściu mieści się 14 kaplic, dwie zakrystie, biblioteka oraz nowy kapitularz. Długość świątyni wynosi około 85 m, a największa szerokość to około 42 m. W części zachodniej wznoszą się dwie wieże o wysokości 63 m każda. Szczyt między wieżami z I połowy XVII wieku reprezentuje cechy sztuki holenderskiej, zdobi go herb Pomian arcybiskupa Macieja Łubińskiego. Nad dachami kaplic znajdują się rzeźby polskich świętych i błogosławionych, wykonane w latach 1932–1936 przez Marcina Rożka. W południowej ścianie budowli mieszczą się tablice upamiętniające Tysiąclecie Chrztu Polski oraz 975-lecie metropolii gnieźnieńskiej. Na postumencie mieści się dzwon „Błogosławiony Bogumił” z 1761 roku, uszkodzony podczas pożaru katedry w 1945 roku. Z Kroniki Kosmasa wynika, że już w XI wieku katedra posiadała dzwony, które Brzetysław podczas swego najazdu w 1039 roku wywiózł do Pragi. Kolejne informacje dotyczące dzwonów katedry pochodzą z XVII wieku. Darowany przez króla Władysława IV dzwon pękł w 1670 roku i za sprawą biskupa Wojciecha Stawowskiego został przetopiony. Nowy dzwon odlał gdański ludwisarz Absalon Wittwerk w 1692 roku; nazwano go Michał i Wojciech.
Wnętrze świątyni jest wybudowane w stylu gotyckim. Najstarszą częścią katedry jest prezbiterium wraz z otaczającym go obejściem. Filary i żebra sklepień są z piaskowca. W wybudowanym później korpusie nawowym dominuje już cegła, a żebra sklepień i elementy wystroju rzeźbiarskiego wykonane zostały ze sztucznego kamienia. Prezbiterium i nawa główna nakryte są sklepieniami krzyżowymi. Żebra sklepień nawy oraz łuki arkad otwartych do naw bocznych ozdobione są reliefami ze sztucznego kamienia w kształcie figur lub roślin z połowy XIV wieku. Nawy boczne łączy z prezbiterium obejście. Tam zostały zlokalizowane kaplice, zakrystie oraz liczne pomniki, epitafia i nagrobki. Kaplic jest 14 i są to:
1. kaplica Potockiego
2. kaplica Sprowskiego (Bożego Ciała)
3. kaplica Doktorów (Św. Jana Nepomucena)
4. kaplica Św. Walentego
5. kaplica Pana Jezusa (Świętego Krzyża)
6. kaplica Gembickiego (Niepokalanego Poczęcia NMP)
7. kaplica Kołudzkich
8. kaplica Olszewskiego (Św. Andrzeja)
9. kaplica Matki Boskiej Częstochowskiej (Bogoria)
10. kaplica Sufragańska (Św. Stanisława)
11. kaplica Baranowskiego
12. kaplica Dzierzgowskiego (Św. Mikołaja)
13. kaplica Skrzetuskiego (Św. Józefa, obecnie kruchta pd.)
14. kaplica Łubieńskich.
W centralnym punkcie prezbiterium mieści się barokowa konfesja św. Wojciecha, na postumencie z marmuru znajduje się wczesnobarokowy srebrny relikwiarz, mający kształt trumny, z leżącą na wieku postacią świętego w szatach biskupich. Relikwiarz wykonany został w 1662 roku przez gdańskiego złotnika Piotra van der Rennen. Trumnę unosi sześć orłów wykonanych przez Hansa Paula Junga. Relikwiarz podtrzymują klęczące postacie reprezentujące cztery stany: rycerski, mieszczański, chłopski i duchowny. Rzeźby te wykonał w końcu XIX wieku Władysław Marcinkowski.
Stojący pod łukiem tęczowym ołtarz ofiarny (1997) jest dziełem artysty niemieckiego Heinricha Bücknera. Forma nawiązuje do romańskich ołtarzy z początku XI wieku. Wykonano go z ciosów kamiennych przykrytych płytami ze złoconego brązu, zdobionego scenami i symbolami religijnymi. Fronton przedstawia pośrodku Chrystusa Zmartwychwstałego, po bokach znajdują się sceny z życia Jezusa. Ołtarz jest darem episkopatu Niemiec.
W posadzce jest marmurowa płyta z napisem „Dąbrówka”. Według legendy przykrywa ona wejście do krypty, w której w 977 roku pochowano księżną. Pod stołem ołtarza soborowego znajduje się rzeźbiona w czerwonym marmurze gotycka płyta nagrobna św. Wojciecha. Wykonał ją w latach 1478–1486 rzeźbiarz gdański Hans Brandt. Na belce tęczowej stoi gotycki krucyfiks wykonany z drewna lipowego ok. 1430 roku. Na tylnej ścianie nawy głównej znajduje się wykonana z czerwonego marmuru płyta prymasa Zbigniewa Oleśnickiego, będąca dziełem Wita Stwosza.W elewacji południowej znajduje się dawne główne wejście, dziś kruchta, w której eksponowane są sławne Drzwi Gnieźnieńskie – jeden z ważniejszych zabytków plastyki romańskiej w Europie. Nazywano je niegdyś klejnotem Królestwa – Gemma civitatis. Czas ich powstawania i warsztat, który je wyprodukował, stanowią przedmiot dociekań licznych badaczy od 150 lat. Większość historyków datuje ich powstanie na ok. 1170 roku – dar Mieszka III. Składają się z dwóch skrzydeł odlanych z brązu, prawie równej wielkości (prawe 323 × 83 cm, lewe 328 × 84 cm) i grubości od 1,5 do 2,5 cm. Odlew wykonano na tzw. wosk tracony (lewe skrzydło w całości, prawe – w 24 częściach). Osobno odlane zostały kołatki w postaci lwich łbów. Drzwi wykonano zapewne w Polsce, pod wpływem sztuki mozańskiej. W 18 kwaterach przedstawione są sceny z życia św. Wojciecha. Aby je prześledzić, oglądamy najpierw od dołu ku górze skrzydło lewe, a następnie od góry do dołu skrzydło prawe.
Witraże w oknach, autorstwa Marii Powalisz, przedstawiają sceny związane z początkami chrześcijaństwa w Polsce. Na chórze muzycznym zainstalowane są nowoczesne organy, zbudowane w 1979 roku przez bawarską firmę Laukhuff, wyposażone w 4169 piszczałek. Organy są darem episkopatów Austrii i Niemiec.
Do istotnych i cennych zabytków katedry zalicza się skarbiec. Znajdował się on w świątyni od początków jej istnienia. Jego zbiory pochodzą zazwyczaj z darów królewskich, biskupich i szlacheckich, czasami też od ludzi niższego stanu. Mimo wszystkich zniszczeń i grabieży, jakie spotkały katedrę, przetrwał do dzisiejszego dnia. Należy do najbogatszych skarbców kościelnych w Polsce. Wśród zgromadzonych w nim zabytków znajdują się także depozyty z innych wielkopolskich świątyń i klasztorów. W czasie okupacji Niemcy wywieźli najcenniejsze skarby, które, odnalezione później przez wojska amerykańskie, wróciły do Gniezna. Zabytki ze skarbca można również podziwiać w Muzeum Archidiecezjalnym, znajdującym się za katedrą.
