Gdzie się znajduje?
Florencja jest miastem w środkowych Włoszech, jest stolicą Toskanii. W latach 1865–1871 była stolicą Włoch . W roku 2006 liczyła 366 tys. mieszkańców.
Dojazd/dojście
Dostać się do Florencji możemy zarówno samochodem (autobusem), pociągiem (główna stacja to Firenze Santa Maria Novella, jak i samolotem (lotnisko Florencja-Peretola). Bazylika znajduje się na Placu Świętego Krzyża (Piazza Santa Croce) – każdy Florentczyk podpowie, jak dojechać pod ten adres, dla gości z zagranicy bazylika Santa Croce jest jednym z głównych miejsc pielgrzymek turystycznych i religijnych. Kursuje tu komunikacja miejska (np. linie autobusowe C1, C2, C3, 23), a można też do bazyliki dotrzeć na piechotę, to tylko 20 minut od dworca kolejowego we Florencji.
Historia
Istnieje piękna legenda, że pierwszy kamień pod bazylikę Santa Croce położył sam Franciszek z Asyżu. Niestety legendzie tej przeczy kolejność zdarzeń: Franciszek nie mógł położyć pierwszego kamienia pod kościół, gdyż zmarł w 1226 roku, a budowę bazyliki zaczęto budować dopiero w 1294 roku. Możliwe jednak, że Franciszek położył pierwszy kamień pod kościół, który stał na miejscu bazyliki wcześniej, już na początku XIII wieku. Ale to tylko przypuszczenie, gdyż nie zachowały się żadne dokumenty potwierdzające ten fakt. Decyzja o budowie obecnej ogromnej świątyni była efektem rywalizacji z dominikanami, którzy wznieśli dla siebie wspaniałą świątynię Santa Maria Novella. W 1294 r. rozpoczęto budowę nowego kościoła zapewne według projektu architekta Arnolfa di Cambio, budowniczego katedry we Florencji. Finansowanie budowy było możliwe dzięki hojnemu wsparciu najznakomitszych rodów Florencji. Początkowo szybko postępujące prace budowlane przeciągnęły się aż do 1385 r. W ich efekcie powstała monumentalna gotycka budowla o długości 115 m, szerokości transeptu 74 m i wysokości 38 m. Po 1429 roku wybitny florencki architekt Filippo Brunelleschi dobudował od południa renesansową kaplicę Pazzich. Fasada frontowa jest neogotycka i została ukończona dopiero w latach 1853-1863, nieco wcześniej bo w 1847 roku dzwonnicę.
Co możemy zobaczyć
Bazylika Świętego Krzyża we Florencji jest trójnawową, siedmioprzęsłową bazyliką z transeptem i krótkim, zamkniętym trójbocznie prezbiterium. Po obu stronach prezbiterium znajduje się po pięć bliźniaczych kaplic które przylegają do ramion transeptu. Do obu ramion transeptu dostawione są jeszcze kolejne kaplice, trzy od północy i cztery od południa, dodatkowo do południowego ramienia przylega jeszcze zakrystia oraz wysoka wieża. Neogotycka fasada jest trójdzielna i pokryta okładziną z białego marmuru z dodatkiem marmurów zielonego i różowego. Szeroka środkowa część fasady podzielona jest na dwie kondygnacje i zwieńczona trójkątnym szczytem. W górnej kondygnacji na osi umieszczona jest wielka rozeta, poniżej znajduje się wielki portal ostrołukowy zwieńczony wimpergą. W bocznych polach mieszczą się bliźniacze portale o mniejszych rozmiarach. Elewacje boczne kościoła opięte są lizenami, pomiędzy którymi rozmieszczone są wąskie dwudzielne okna ostrołukowe z maswerkami. Prezbiterium zamknięte trójbocznie, przebite jest na całej wysokości trzema ostrołukowymi oknami z maswerkami. Nawę główną, ramiona transeptu i prezbiterium nakrywają dachy dwuspadowe. Także przęsła naw bocznych nakryte są daszkami dwuspadowymi, zasłoniętymi trójkątnymi szczytami. Wnętrze kościoła uchodzi za szczytowe osiągnięcie włoskiej architektury gotyckiej. Szeroka nawa główna otwarta jest do naw bocznych obszernymi ostrołukowymi arkadami, wspartymi na ośmiobocznych filarach. Ponadto wnętrze dzielą wychodzące z filarów ku górze płaskie pilastry oraz biegnąca nad arkadami galeria wsparta na konsolach. Nawa główna i ramiona transeptu nakryte są otwartą drewnianą więźbą dachową. Przęsła naw bocznych oddzielone są ostrołukowymi arkadami, nawy te nakryte są stropami płaskimi. Dziesięć bliźniaczych kaplic usytuowanych po obu stronach prezbiterium, otwartych jest do transeptu także ostrołukowymi arkadami. Podobnie jak prezbiterium kaplice narywają sklepienia krzyżowo-żebrowe.
Wewnątrz na szczególną uwagę zasługuję średniowieczne freski w prezbiterium i przylegających kaplicach oraz pomniki nagrobne umieszczone w korpusie nawowym.
Prezbiterium (Capella Maggiore ) zdobią freski przedstawiające Legendę Krzyża Świętego, dzieło Agnolo Gaddi z 1385 r. W prezbiterium znajduje się też gotycki poliptyk, który jest kompozycją dzieł kilku artystów. W centralnym polu umieszczony jest obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem namalowany przez Niccolo Gerini. Powyżej zawieszony jest gotycki krucyfiks, będący dziełem Mistrza di Figline.
W bazylice znajduje się szesnaście kaplic. Większość z nich powstała dla tej czy innej bogatej i wpływowej rodziny średniowiecznej Florencji. Do prezbiterium przylega kaplica Bardich (Capella Bardi) jest jedną z pierwszych rodzinnych kaplic w bazylice, a została zbudowana na początku XIV wieku. Zachowały się w niej freski Giotto di Bondone ze scenami z życia św. Franciszka z lat 1320-1325 (jak np. fresk przedstawiający śmierć Franciszka w otoczeniu współbraci zakonnych). W sąsiedniej kaplicy Peruzzich (Capella Peruzzi) także znajdują się freski Giotta, które pokazują sceny z życia św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty. Jest tam także witraż z 1. połowy XIV w. zaprojektowany przez Jacopo del Casentino. W następnej kaplicy Giugno (Capella Giugno) ustawione są dwa pomniki nagrobne: Julie Clary-Bonaparte i jej córki Charlotte Napoleone Bonaparte. Ostatnia w rzędzie kaplica Vellutich (Capella Velluti) ozdobiona jest freskami z XIV w. i mieści w sobie gotycki poliptyk autorstwa Giovanni del Biondo, którego predellę wykonał Neri da Bicci.
Do południowego ramienia transeptu przylega kaplica Baroncellich (Capella Baroncelli), którą freskami ukazującymi życie Maryi ozdobił Taddeo Gaddi w latach 1332-1338, znajduje się niej również gotycki poliptyk z 1328 roku (prawdopodobnie dzieło Giotta di Bondone). Z kaplicą sąsiaduje kaplica Castellanich (Capella Castellani), z freskami Agnolo Gaddi przedstawiające sceny z życia św. Jana Chrzciciela i św. Mikołaja. Znajdują się w niej dwa pomniki nagrobne Polaków zmarłych we Florencji, malarza Michała Bogorii Skotnickiego (zm. 1808) i kompozytora Michała Kleofasa Ogińskiego (zm. 1833), autora Poloneza „Pożegnanie Ojczyzny”.
W lewym ramieniu transeptu w przedostatniej kaplica Pulcich (Capella Pulci e Berardi) obejrzeć można freski ze scenami Męczeństwa św. Wawrzyńca i Męczeństwa św. Szczepana, które wykonał Bernardo Daddi około 1330 r. W następnej kaplicy (Capella Bardi da Vernio) w latach trzydziestych XIV w. zostały namalowane sceny z życia św. Sylwestra w Cappella Bardi di Vcrnio przez Masa di Banco, bodaj najbardziej twórczego z naśladowców Giotta. W ołtarzu ustawiony jest gotycki tryptyk ze scenami z życia św. Jana Gwalberta, dzieło Giovanni del Biondo. Kopuła sąsiedniej Capella Nicolini ozdobiona jest freskami Baldassare Franceschini zwanego Volterrano, w kaplicy obejrzeć można dwa obrazy Alessandro Allori. Od północy do transeptu przylega druga kaplica Bardich (Capella Bardi), w której umieszczony jest drewniany krucyfiks wykonany w 1412 r. przez samego Donatella. Korytarz kończy się na kaplica Medyceuszów (Cappella Medici), ważnej ze względu na dużą terakotę ołtarzową Andrei della Robbia; podobnie jak korytarz, kaplicę projektował Michelozzo, ulubiony architekt Medyceuszów. Po zachodniej stronie transeptu znajduje się kaplica Salvatich (Capella Machiavelli e Salviati) z obrazem Męczeństwo św. Wawrzyńca, który namalował Jacopo Ligozzi oraz z interesującym neorenesansowym pomnikiem nagrobnym Zofii Zamoyskiej, córki kolekcjonerki Izabeli Czartoryskiej – Zofii Zamoyskiej z Czartoryskich, zmarłej w 1837 roku. Pomnik wykonał Lorenzo Bartolini. Obok znajduje się nagrobek Zofii Cieszkowskiej z Kickich w formie brązowych „drzwi śmierci”, wykonany w latach 1870-72 przez mieszkającego we Florencji poetę i rzeźbiarza Teofila Lenartowicza. Jego dziełem jest również znajdująca się w tym kościele płaskorzeźba – epitafium Włocha Stanislao Bechiego, powstańca styczniowego, przedstawiająca moment jego egzekucji przez Rosjan (1882) we Włocławku.
Bazylika Świętego Krzyża stała się miejscem spoczynku wielu osobistości Florencji, z tego powodu często bywa nazywany panteonem. W nawie głównej, prawej nawie blisko wejścia ustawiony jest pomnik nagrobny Michała Anioła Buonarottiego (zm. 1564), który zaprojektował Giorgio Vasari. Obok ustawiony jest cenotaf Dante Alighieriego, który zmarł w 1321 r. w Rawennie i tam jest też pochowany. Dalej przy trzecim filarze znajduje się renesansowa ambona z lat 1472-1476, dzieło Benedetto da Maiano. Obok znajduje się klasycystyczny pomnik nagrobny poety Vittorio Alfieriego (zm. 1803), zaprojektowany przez Antonio Canovę. Kolejnym pomnikem, dwa wieki po śmierci, upamiętniony został Niccolo Machiavelli (zm. 1527). Obok w kamiennym obramieniu umieszczone jest Zwiastowanie, płaskorzeźba wykonana przez Donatella około 1435 r. na zamówienie rodziny Cavalcanti. Następny pomnik nagrobny należy do kompozytora oper Gioacchino Rossiniego (zm. 1868). Ostatni pomnik w prawej nawie upamiętnia humanistę Leonarda Bruniego (zm. 1444). Jest on uważany za prototyp renesansowego pomnika nagrobnego a wykonał go florencki rzeźbiarz Bernardo Rossellino. Przy pierwszym lewym filarze prawej nawy od strony prezbiterium ustawiony jest pomnik renesansowego architekta Leona Battisty Albertiego (zm. 1472). Obok znajduje się renesansowy pomnik nagrobny Carlo Marsuppini (zm. 1453), wykonany przez Desiderio da Settignano. Dalej na wysokości czwartego filara na ścianie zawieszona jest Pieta, obraz namalowany przez Agnolo Bronzino. Godna uwagi jest też płyta nagrobna florenckiego rzeźbiarza Lorenzo Ghiberti (zm. 1455). We wschodnim końcu nawy ustawiony jest pomnik wielkiego astronoma Galileusza (zm. 1642). W ołtarzach bocznych umieszczone są liczne obrazy, wśród których warto zwrócić uwagę na dzieła florenckich malarzy Giorgio Vasari i Santi di Tito.
Dzwonnica zbudowana jest na planie kwadratu, w górnej części przebita ostrołukowymi arkadami i zwieńczona ośmioboczną wieżyczką nakrytą ostrosłupowym hełmem. Wysokość dzwonnicy przekracza wyżej 78 metrów.
Po południowej stronie kościoła dobudowana została kaplica Pazzich, jedno z ważniejszych dzieł Filippa Brunelleschi i włoskiego renesansu w ogóle. Projekt powstał około 1430 r., jednak prace przy budowie posuwały się bardzo powoli do 1478 r., kiedy to ród Pazzich wygnano z Florencji. O tym, że budowla nie została ukończona świadczy brak górnego zamknięcia fasady. Kaplicę poprzedza portyk wsparty na sześciu kolumnach z półkolistą arkadą na osi. Podziały ściany ołtarzowej odpowiadają podziałom fasady. Ściany wewnątrz kaplicy rozczłonkowane są korynckimi pilastrami, między którymi znajdują się terakotowe tonda Luca della Robbia, przedstawiające dwunastu Apostołów. Całość nakrywa kopuła z medalionami czterech Ewangelistów na pendentywach, również pochodzących w warsztatu Luca della Robbia.
