Gdzie się znajduje?
Kalwaria Zebrzydowska – miasto w południowej Polsce, w województwie małopolskim. Założone zostało w pierwszej poł. XVII w. przez wojewodę krakowskiego Mikołaja Zebrzydowskiego. Jest położone na Pogórzu Wielickim, na wysokości 335–400 m n.p.m., u stóp góry Żar, nad rzeką Cedron.
Dojazd/dojście
W Kalwarii Zebrzydowskiej przecina się droga krajowa prowadząca od granicy państwa w Cieszynie do Krakowa, oraz droga wojewódzka nr 953 Kalwaria Zebrzydowska – Skawina. Jadąc samochodem, w zależności od tego z jakiej części Polski jedziemy, zainstalowana nawigacja zapewne nam podpowie jak tam dojechać. Na miejscu, przy klasztorze jest duży parking. Miasto posiada bardzo dobre połączenia z wieloma dużymi miastami jak np. Kraków, Katowice czy Bielsko-Biała. Część połączeń wykonują też busy firm prywatnych. Pociągiem można dojechać z Krakowa, to około godziny jazdy lub z Bielska-Białej – to około 50 minut. Dworzec kolejowy w Kalwarii Zebrzydowskiej jest po drugiej stronie miasta, trzeba dojść do centrum i następnie w kierunku klasztoru. W zależności od obranej trasy, odległość wynosi 1,8-2,5 km. Jest też druga stacja kolejowa Kalwaria Zebrzydowska-Lanckorona, tu stają pociągi na trasie Kraków-Zakopane – droga z tego przystanku wynosi około 3 km.
Historia
Historia Kalwarii Zebrzydowskiej rozpoczyna się w 1600 roku. Na miejscu, gdzie obecnie są dróżki kalwaryjskie wraz z klasztorem i wszystkimi kościołami i kaplicami, rozciągał się wtedy las i leśne polany. Cały ten teren należał do dóbr dziedzicznych Mikołaja Zebrzydowskiego, ówczesnego wojewody krakowskiego. Zebrzydowski był równocześnie starostą lanckorońskim i mieszkał w zamku, który znajdował się na szczycie lanckorońskiej góry dominującej nad cała okolicą. W wymienionym roku Zebrzydowski postanowił wybudować na górze Żarek kaplicę Świętego Krzyża według modelu kaplicy Golgoty w Jerozolimie, jaki niedawno otrzymał. Rok później 4 października 1601 roku ukończoną kaplice uroczyście poświęcił nuncjusz papieski Klaudiusz Rangoni w towarzystwie biskupa krakowskiego Bernarda Maciejowskiego, licznego duchowieństwa i szlachty. Kaplica miała służyć prywatnej pobożności Wojewody i jego rodziny. Ale już w sam dzień poświęcenia fundator postanawia wybudować tu jeszcze kaplicę Grobu Chrystusa oraz w pobliżu mały klasztor OO. Bernardynów, którzy mają być opiekunami tych kaplic. Uzyskawszy zgodę zakonu na objęcie tego miejsca, Zebrzydowski sporządza akt fundacji i darowizny części góry Żarek i miejsca, gdzie obecnie znajduje się klasztor. Dokument był wystawiony pod datą 1 grudnia 1602 roku. Akt ten został następnie zatwierdzony przez biskupa krakowskiego i króla Zygmunta III w roku 1603. W tym też roku 2 sierpnia, w święto Matki Boskiej Anielskiej, położono uroczyście kamień węgielny pod nowy kościół i klasztor.
Plany tej budowli sporządził architekt jezuicki Jan Maria Bernardoni. Budowa kościoła i klasztoru rozpoczęła się dopiero w roku 1604. Zebrzydowski dopatrzył się w swych dobrach znacznego podobieństwa terenu do położenia Jerozolimy. Góra Żarek z istniejącym już kościołem Krzyża świętego przypominała wzgórze Golgoty, rzeczka Skawinka – jerozolimski potok Cedron, góra lanckorońska – Górę Oliwną. Ksiądz Feliks Żebrowski, wychowawca syna Wojewody, rozmierzył teren i dopomógł Wojewodzie do ustalenia miejsc poszczególnych stacji.
Tak więc z pierwotnej i skromnej intencji budowy małej kapliczki świętego Krzyża doszło do wielkiego pomysłu budowy Dróg Męki Pańskiej od Wieczernika do Grobu Chrystusa. Współpracownikiem i wykonawcą jego zamierzeń stał się Paweł Baaudarth, który sporządził plany wszystkich kościołów i kaplic, doglądał prac i ich wykonania. Na przestrzeni lat 1604–1609 wybudowano kościół klasztorny obejmujący prezbiterium kościoła obecnego i klasztor również o połowę mniejszy niż dzisiejszy. Konsekracji kościoła dokonał biskup krakowski Piotr Tylicki w październiku 1609 roku. Przejmując te obiekty na rzecz Kościoła przekazał je w używanie zakonu oo. Bernardynów.
W wielkim ołtarzu umieszczono srebrną figurę Matki Bożej Anielskiej poświęconą przez papieża Sykstusa V. Na przestrzeni lat 1605–1611 stanął Ratusz Piłata, Grób Pana Jezusa, Ogrojec, Pojmanie, Pałac Annasza, Kajfasza wraz z kaplicą podziemną zwaną Piwnicą, Pałac Heroda. W następnych latach 1611–1615 powstała kaplica Grobu Matki Bożej w kształcie sarkofagu, Domek Matki Bożej, Włożenie Krzyża, Wieczernik i Wniebowstąpienie. Lata 1616–1617 były pracowite. Powstaje kaplica płaczu, zwana Sercem Maryi, kaplica Drugiego Upadku zwana również Bramą Zachodnią, kaplica świętego Rafała. Już poza terenem dróżkowym w lesie ponad kościołem Ukrzyżowania zbudowano pustelnię Pięciu Braci Polaków wraz z kaplicą poświęconą świętej Marii Magdalenie.
Po jego śmierci w 1620 roku opiekunem sanktuarium został jego syn Jan Zebrzydowski a następnie Michał Zebrzydowski, który rozbudował kompleks klasztorny przez poszerzenie go o drugi wirydarz od strony północnej w latach1654–1655 i wybudował kaplicę Matki Bożej Kalwaryjskiej w latach 1658–1667.
Ostatnia wielka fundatorka, Magdalena Czartoryska w okresie 1680–1720, podjęła się powiększenia kościoła o długą i szeroką nawę i ufundowała też fasadę, dwie wieże przy elewacji frontowej. Wraz ze śmiercią Magdaleny Czartoryskiej kończy się okres wielkich fundatorów. Odtąd ofiary szlachty, duchowieństwa oraz pątników stanowią źródło funduszu na rozbudowę Kalwarii. Przed kościołem urządzono prostokątny dziedziniec odpustowy w 1624 roku zwany Rajskim Placem.
Około roku 1630 wprowadzili nabożeństwo dróżek Matki Bożej. Sława Kalwarii jako sanktuarium maryjnego zwiększyła się jeszcze bardziej z chwilą umieszczenia tu obrazu Płaczącej Madonny. Ofiarował go Stanisław Paszkowski w 1641 roku. Historia kultu obrazu rozpoczęła się, gdy jeszcze w domu właściciela zapłakał on krwawymi łzami. Odniesiony do klasztoru, ściągnął tu rzesze ludzi.
Obraz, uznawany za kopię obrazu z kościoła w Myślenicach, wykonany na początku XVII wieku na płótnie naklejonym na dębową deskę, jest pokryły sukienką bogato haftowaną perłami i drogocennymi kamieniami. W roku 1667 przeniesiono obraz do pięknej, dla niego budowanej kaplicy Matki Bożej Cudownej.
Starania o koronację uwieńczono dopiero 15 sierpnia 1887 roku, w obecności wiernych ze wszystkich dzielnic Polski oraz Węgier, Słowacji, Czech i Śląska. Korony papieża Leona XIII nakładał biskup krakowski Albin Dunajewski.
Dzisiaj sanktuarium kalwaryjskie jest ośrodkiem żywej działalności duszpasterskiej. Wierni przybywają tu najliczniej podczas Wielkiego Tygodnia z Misterium Pasyjnym i Wniebowzięcia NMP z procesją Pogrzebu i Triumfu.
Ze względu na zasięg i liczbę pielgrzymów Kalwaria Zebrzydowska jest bodaj drugim po Częstochowie sanktuarium w Polsce. Była też jednym z ulubionych miejsc modlitwy papieża Jana Pawła II. W 1979 roku Papież Jan Paweł II nadał kościołowi głównemu tytuł Bazyliki Mniejszej. 1 grudnia 1999 roku Sanktuarium w Kalwarii Zebrzydowskiej – bazylika, klasztor i dróżki – zostało wpisane na listę Światowego Dziedzictwa Kultury i Natury UNESCO. Przyczyniły się do tego walory krajobrazowe, kulturowe, artystyczne i kultowe Kalwarii.
Co możemy zobaczyć
Główne wejście do kościoła znajduje się na tzw. placu Rajskim. Został on wyodrębniony dopiero w XIX wieku, wtedy też na ogrodzeniu umieszczono rzeźby świętych:, to kolejno od lewej: Szymon z Lipnicy, Antoni Padewski, Bonawentura, Franciszek z Asyżu, Jezus, Maryja, Klara, Ludwik z Tuluzy, Bernardyn ze Sieny i Jan z Dukli. Szpaler rzeźb rozdziela dziś dwa place: zewnętrzny plac Odpustowy od wewnętrznego placu Rajskiego.
Bazylika Matki Bożej Anielskiej złożona jest z czteroprzęsłowej nawy i wydłużonego prezbiterium, zamkniętego ścianą prostą oraz nakryty dwuspadowymi dachami. Przy kościele od południa trzy barokowe kaplice kopułowe: przy prezbiterium Matki Bożej Kalwaryjskiej i św. Antoniego Padewskiego, przy nawie Niepokalanego Poczęcia NMP. Kaplica Matki Bożej Kalwaryjskiej nakryta jest eliptyczną kopułą z latarnią. Kaplice św. Antoniego i Niepokalanego Poczęcia NMP nakryte są kopułami z latarniami. Fasada frontowa poprzedzona schodami, jest dwukondygnacjowa, rozczłonkowana pilastrami i zwieńczona trójkątnym szczytem. W wejściu portal barokowy zwieńczony przerwanym przyczółkiem, powyżej duże okno zamknięte łukiem półkolistym. Fasada ujęta jest w dwie lekko cofnięte, czworoboczne wieże, nakryte hełmami baniastymi o podwójnych latarniach. Prezbiterium i nawę nakrywają sklepienia kolebkowe z lunetami.
Wnętrze kościoła zdobi polichromia figuralna i ornamentalna. Secesyjne malowidła wyszły spod pędzla Włodzimierza Tetmajera i Karola Polityńskiego. Charakterystyczne postacie w strojach ludowych (na łuku tęczowym, wykonane przez Tetmajera) to fragment kalwaryjskiej procesji Pogrzebu NMP z początku XX wieku. Pozostałe malowidła przedstawiają sceny z życia Maryi: Narodzenie, Zwiastowanie, Wniebowzięcie i Koronacja – to dzieło Polityńskiego (wykonane częściowo według projektów Tetmajera, częściowo według własnych koncepcji) zwraca uwagę chociażby niezwykłymi aureolami wokół anielskich głów.
Przed prezbiterium znajdują się dwa ołtarze boczne (również XVIII wiek) poświęcone św. Franciszkowi i św. Marii Magdalenie. W centralnej części prezbiterium widzimy XVIII-wieczny ołtarz z figurą Matki Bożej Anielskiej, barokowa figura z 1590 r., została zakupiona w Loreto przez bpa Bernarda Maciejowskiego dla Mikołaja Zebrzydowskiego. Ołtarz ma dwie strony – drugą z nich można obejrzeć wchodząc do chóru zakonnego (wejście od strony klasztoru). Od strony chóru zakonnego umieszczony został krzyż wczesnobarokowy na srebrnym tle z przedstawieniem dróżek kalwaryjskich (pochodzący z pierwotnego wystroju kościoła Ukrzyżowania). W zwieńczeniu Chrystus Tronujący w promienistej glorii. Na początku XVII wieku współczesny chór zakonny posiadał dwa piętra (na dole mieściła się zakrystia, na górze infirmeria czyli pomieszczenie dla chorych zakonników), a dopiero podczas rozbudowy świątyni nadano mu współczesny wygląd. Stalle w prezbiterium pochodzą z końca XIX w. natomiast w chórze zakonnym można oglądać cenne stalle manierystyczne, wykonane po 1632 r. przez braci zakonnych, bogato rzeźbione z 26 scenami z życia Matki Bożej. Nad stallami drewniana galeria, wsparta na kolumnach, obok pulpit dwustronny, intarsjowany ze skrzynią na księgi do modlitwy z około 1632 r. W łuku tęczowym zawieszony krucyfiks barokowy. W nawie znajduje się siedem barokowych ołtarzy bocznych oraz również barokowa ambona z 2. połowy XVII w., z rzeźbami świętych na parapecie oraz baldachimem w kształcie tiary papieskiej, wspartym na dwóch kręconych kolumnach, z rzeźbą Chrystusa u szczytu. Na chórze muzycznym organy barokowe z 1706 r.
W kaplicy Matki Bożej Kalwaryjskiej został umieszczony barokowy ołtarz z czarnego marmuru dębnickiego z zamontowanym w głównym polu Cudownym Wizerunkiem Matki Boskiej, otoczonym wieńcem chmur z alabastru. Obraz Matki Bożej Kalwaryjskiej z XVI w. jest kopią obrazu Matki Bożej Myślenickiej. Kaplicę nakrywa eliptyczna kopuła z latarnią, Kopułę kaplicy Matki Boskiej Kalwaryjskiej zdobi dekoracja stiukowa z popiersiami świętych, aniołkami i kartuszami na przemian z malowidłami. Prowadzą do niej dwa wejścia; jedno komunikuje z chórem kościoła konwentualnego, a drugie z dziedzińcem krużganków.
W kaplicy św. Antoniego znajduje się ołtarz barokowy z XVII w. z obrazem św. Antoniego, malowany przez Franciszka Lekszyckiego około połowy XVII w. W kaplicy Niepokalanego Poczęcia NMP jest ołtarz z obrazem Matki Bożej z XVIII w. Pod kościołem znajdują się krypty. Pod chórem zakonnym do 1784 r. chowano zmarłych zakonników i dobrodziejów klasztoru. W krypcie pod kaplicą Matki Boskiej Kalwaryjskiej pochowano fundatorów Kalwarii Jana i Michała Zebrzydowskich, Magdalenę Czartoryską, Józefa Czartoryskiego i Józefa Klemensa Czartoryskiego.
Od północnej strony do bazyliki przylega klasztor. Pomimo licznych przebudów zachował on pierwotną dyspozycję przestrzenną z czytelną częścią najstarszą wzniesioną na wzór XVII-wiecznych rezydencji w typie palazzo in fortezza. Krużgankami można obejść wirydarz (dawny klasztorny ogród, dziś w jego centrum znajduje się studnia) przechodząc korytarzami, na ścianach których umieszczono zabytkowe obrazy przedstawiające wszystkich fundatorów Kalwarii Zebrzydowskiej. Do zwiedzania udostępnione są również pokoje, w których podczas swoich wizyt przebywał św. Jan Paweł II (zobaczymy niewielki zbiór pamiątek po papieżu). W przejściu łączącym świątynię z klasztorem można zobaczyć kilka barokowych obrazów o tematyce religijnej, to m.in. Sąd ostateczny czy kopia Tańca śmierci z kościoła bernardynów w Krakowie. W murach otaczających zespół klasztorny zachowały się do dzisiaj elementy obronne.
Manierystyczny zespół architektoniczno-krajobrazowy oraz park pielgrzymkowy, którego początki sięgają pierwszej połowy XVII w., który obejmuje obszar gór Żar i Lanckorońskiej. Pomysłodawcą i fundatorem założenia był Mikołaj Zebrzydowski, wojewoda krakowski i starosta lanckoroński, który zatrudnił Feliksa Żebrowskiego, wybitnego matematyka, astronoma i geodetę aby stworzył kopię Jerozolimy takiej, jak wierzono, że istniała za czasów Chrystusa. Korzystając z systemu pomiarów, który opracował, wpisał ją w naturalny krajobraz i lokalną topografię. Umiejętnie wykorzystano tu naturalne cechy terenu, nadając elementom topografii nazwy odwołujące się do krajobrazu Świętego Miasta (np. Dolina Cedronu, Góra Oliwna, Golgota) i dopełniając je budowlami, które są połączone ścieżkami i trzyrzędowymi alejami drzew, symbolizującymi starożytne drogi. Wytyczone w naturalnym krajobrazie dróżki pielgrzymkowe mają łącznie 5 km długości.
Dróżki Pana Jezusa ułożone w ciągu narracyjnym przedstawiają historię Męki Pańskiej. Składają się na nie między innymi kaplice: Wieczernika, Ogrójca, Pojmania, domu Annasza i Kajfasza, Pałac Heroda, Ratusz Piłata. Niektóre stacje misterium oznaczone są niewielkimi formami architektonicznymi, np. kaplica św. Weroniki. Kulminacja dróżek pasyjnych z kaplicami Ukrzyżowania, Zdjęcia z krzyża i Grobem Pańskim znajduje się na Górze Żar.
Dróżki Matki Boskiej służą do kontemplowania bólu Marii pod krzyżem, np. kaplica Serce Marii, pogrzebu Jezusa i triumfu po zmartwychwstaniu. Niektóre obiekty położone w miejscach zbiegania się obu szlaków, np. kościół Grobu Matki Boskiej, są wspólne dla części maryjnej i pasyjnej. W skład całego założenia wchodzą także budowle nie należące do obu cyklów, np. Betsaida, Pustelnia św. Marii Magdaleny. Poszczególne miejsca w topografii odpowiadają nazwom miejsc w Jerozolimie (Golgota, Syjon, Góra Oliwna).
