
Bazylika jasnogórska (właściwe wezwanie to Znalezienia Krzyża Świętego i Narodzenia Najświętszej Maryi Panny) na Jasnej Górze w Częstochowie to jedno z ważniejszych miejsc kultu maryjnego oraz najważniejsze centrum pielgrzymkowe katolików w Polsce. Jest to też sanktuarium, ze znajdującym się w kaplicy Narodzenia NMP obrazem Matki Bożej Częstochowskiej, który uważany jest za cudowny, oraz zbiorem wielu innych dzieł sztuki, najczęściej sakralnej, stanowiących w większości dary wotywne wiernych.
wyznanie: katolickie
kościół: rzymskokatolicki
tytuł: bazylika mniejsza (od 1906 roku)
wezwanie: Znalezienia Krzyża Świętego i Narodzenia Najświętszej Maryi Panny
relikwie: obraz Matki Bożej Częstochowskiej
kaplica świętych relikwii (kaplica nie jest udostępniona dla pielgrzymów i zwiedzających)
budowa: przed 1463
przebudowa: 1690-1693
styl: późny gotyk, późny barok
Gdzie się znajduje?
Częstochowa to miasto na prawach powiatu położone w północnej części województwa śląskiego, znana jest przede wszystkim z klasztoru paulinów na Jasnej Górze, który jest głównym polskim ośrodkiem kultu maryjnego i pielgrzymowania.
Dojazd/dojście
Częstochowa jest na tyle znanym miastem, że dojazd tutaj nie stanowi problemu – zarówno samochodem, autobusem jak i koleją.
Droga od dworca kolejowego (i autobusowego) na Jasną Górę wynosi około 2 km, czyli około 30 minut pieszo. Od dworca idziemy w prawo Aleją Wolności, a później w lewo tzw. drogą pątniczą, czyli Aleją Najświętszej Maryi Panny prosto na Jasną Górę, którą notabene widać z daleka.
Historia
Częstochowa już w XV wieku znana była jako ośrodek kultu maryjnego. Pierwsze wzmianki o wsi książęcej pochodzą z 1220 roku. Początki istnienia Jasnej Góry sięgają roku 1382, kiedy to książę Władysław Opolczyk sprowadził z Węgier zakon paulinów oraz dokonał fundacji klasztoru. To właśnie węgierscy zakonnicy nadali klasztorowi te nazwę na pamiątkę macierzystego klasztoru świętego Wawrzyńca na Jasnej Górze w Budzie. Budowle klasztoru i kościoła powstały w różnym okresie czasu. Najstarsze – Bazylika, prezbiterium Kaplicy Cudownego Obrazu i zakrystia – w wieku XV, zaś ostatnie w XX. Od czasów zaboru Jasna Góra stała się rzeczywiście sanktuarium narodowym.
Namiestnik króla Ludwika Węgierskiego Władysław Opolczyk w latach 1367–82 sprowadził do Polski z Węgier ojców paulinów. Do Częstochowy przybyli w 1382 roku, otrzymując w darze od księcia jasnogórskie wzgórze z maleńkim kościołem pw. Najświętszej Maryii Panny. Umieścili w nim otaczany wielką czcią cudowny wizerunek Matki Bożej przywieziony przez fundatora z Bełza. W czasie walk prowadzonych przez Kazimierza Wielkiego i Ludwika Węgierskiego na Rusi obraz ukryto w zamku w Bełzie. W roku 1382 znalazł go tam książę Władysław Opolczyk. Książę zabrał obraz i przywiózł do Częstochowy, oddając go pod opiekę paulinów. Najnowsze badania naukowe wykazują, że obraz był pierwotnie ikoną bizantyjską typu Hodegetria, pochodzącą z VI–IX wieku.
W Wielkanoc 1430 roku banda rabusiów z Czech, Moraw i Śląska dokonała napadu na klasztor. Po włamaniu się do kaplicy Matki Bożej zdjęli z ołtarza jej wizerunek, okradli z kosztowności i pocięli szablami twarz Madonny. Następnie rzucili obraz na ziemię, powodując pęknięcie deski ikony na trzy części. Naprawy i uzupełnienia ubytków obrazu dokonano na dworze króla Władysława Jagiełły w Krakowie. Po napadzie popularność jasnogórskiego sanktuarium wciąż wzrosła, także pierwotny gotycki kościół nie był w stanie pomieścić przybywających wiernych. Z tego też powodu już w latach 60. XV wieku obok Kaplicy Matki Bożej rozpoczęto budowę gotyckiego kościoła o trzech szerokich nawach. W 1621 roku, a jasnogórskie sanktuarium stało się fortecą, która niebawem miała przeźyć swój pierwszy chrzest bojowy. Budowę muru rozpoczęto w 1620 roku. Projekt fortyfikacji stworzył królewski architekt Andrea dell’Aqua, wzorując się na prądach włoskich i holenderskich. Około roku 1655 powstał w Szwecji plan uderzenia na Rzeczpospolitą. 21 lipca tegoż roku wojska szwedzkie wkroczyły w granice Polski, zajmując szybko Warszawę, Poznań i Kraków. Cały kraj znalazł się pod panowaniem szwedzkim. Licząca trzy tysiące żołnierzy armia szwedzka stanęła pod murami Jasnej Góry, żądając natychmiastowego poddania twierdzy. Przeor Jasnej Góry, o. Augustyn Kordecki, zdecydował się bronić świętego miejsca, mając do dyspozycji zaledwie 170 żołnierzy, 20 szlachciców i 70 zakonników. Wobec odmowy poddania twierdzy rozpoczęto oblężenie. Walka trwała czterdzieści dni i zakończyła się zwycięstwem. Odparcie ataku przez niewielką fortecę jasnogórską miało ogromne znaczenie religijne i polityczne. Kraj wówczas poderwał się do walki i szala zwycięstwa przechyliła się na stronę polską. Wdzięczny król Jan Kazimierz 1 kwietnia 1656 roku w uroczystym ślubowaniu w katedrze lwowskiej obrał za patronkę i królową państwa Matkę Boską Częstochowską. Jasna Góra jeszcze wiele razy stawiała opór najeźdźcom, kilkakrotnie broniąc się przed Szwedami w latach 1656, 1702, 1704 i 1705. Spokój, jaki zapanował w Polsce od 1711 roku, sprzyjał przygotowaniom do koronacji obrazu. W 1716 roku Papież Klemens XI podpisał akt zezwalający na koronację, która odbyła się 8 września 1717 roku Od tego momentu Jasna Góra jest symbolem wolności narodowej i religijnej. W latach 1722–1723 wybudowano bramę Lubomirskich, która dziś jako pierwsza wita pielgrzymów.
Bazylika Wniebowzięcia NMP rangę bazyliki mniejszej posiada od 1906 roku. W 1906 Pius X wyniósł do godności bazyliki świątynię jasnogórską, ustanawiając dzień 26 sierpnia uroczystością Matki Boskiej Częstochowskiej. W 1936 roku w klasztorze odbył się I Synod Plenarny Episkopatu Polski, na który przybył legat papieski arcybiskup Lorenzo Lauri.
Co możemy zobaczyć
Wewnątrz bazyliki jasnogórskiej znajdują się trzy kaplice, po stronie południowej, nakryte kopułami: Denhoffów oraz dwupoziomowe Świętych Relikwii i Jabłonowskich. Kaplica Denhoffów z 1676 roku, fundacji Kaspra Denhoffa, budowana była z przeznaczeniem na rodowy grobowiec. Wewnątrz są trzy ołtarze, a kopułę zdobią sceny z życia św. Pawła i herby szlacheckie rodów związanych z Denhoffami. Kaplice wschodnie pochodzą z I połowy XVII wieku. Zakrystia, po stronie wschodniej klasztoru, została wybudowana w latach 1649–51 z przeznaczeniem na skarbiec. Tę funkcję pomieszczenie to pełniło przez krótki czas. Sklepienie zdobią freski pędzla Karola Dankwarta z końca XVII wieku. W lunetach umieszczono siedem dużych obrazów przedstawiających życie kanonizowanych pustelników. Zakrystia umeblowana jest komodami z XVII wieku zdobionymi przez dziewięć obrazów mówiących o roli Anioła Stróża w życiu człowieka, namalowanymi przez Krzysztofa Fokelskiego.
Kaplica Matki Boskiej Częstochowskiej poprzedzona jest własnym dziedzińcem. W jej budowie wyróżnia się trzy części, w zależności od daty powstania. Prezbiterium zbudowane jest na planie prostokąta i składa się z dwóch przęseł nakrytych sklepieniem kolebkowym z lunetami. Fragment ścian i sklepienia pokrywają freski wykonane najprawdopodobniej przez Tomasza Dolabellę około 1600 roku. Kaplica wyposażona jest w przejście do zakrystii oraz dwa ostrołukowe okna wychodzące na wirydarz. Ołtarz główny kaplicy, pochodzący z lat 1645–50, ufundowany został przez Jerzego Ossolińskiego. Cały z drewna, jest obłożony hebanem, dodatkowo zdobiony fi gurami ze srebra, ufundowanymi przez Zygmunta III Wazę. W jego centralnym miejscu znajduje się obraz Matki Boskiej Częstochowskiej. W ołtarz wmontowana jest trybowana, pozłacana zasuwa z 1723 roku, przedstawiająca Niepokalane Poczęcie NMP. Obramowanie wykonane zostało przez złotnika Jana Lemana z fundacji Działyńskich i pochodzi z 1673 roku. Po prawej stronie znajduje się złota róża – dar Ojca Świętego Pawła VI oraz dar Jana Pawła II – złote serce z napisem „Totus Tuus”. W bocznych wnękach ołtarza mieszczą się figury św. Pawła Pierwszego Pustelnika oraz patrona Litwy, św. Kazimierza. Prezbiterium od drugiej części oddzielone jest kratą gdańską z 1644 roku fundacji prymasa Macieja Łubieńskiego. Część druga nakryta jest sklepieniem kolebkowym z lunetami, zdobionym malunkami z 1882 roku autorstwa Jana Strzałeckiego. Nawy boczne nakrywa sklepienie krzyżowe. Na zachodnim balkonie tej części znajdują się organy.
Jasnogórska wieża powstała dopiero w latach 1617–1622. Pięciokrotnie była odbudowywana po pożarach, ostatnim z 1900 roku. Obecnie mierzy 106,3 m i jest odchylona od pionu o 78 cm. Jej podstawa pochodzi z 1714 roku, a resztę dobudowano w 1906 roku. Pod jej podstawą znajduje się zasypana średniowieczna studnia. Na wieżę prowadzi 516 schodów. Budowla nosi cechy wieży barokowej. Na wieży, pomiędzy pierwszą a drugą kondygnacją, usytuowany jest zegar wyposażony w 36 dzwonów.
Pochodząca z 1736 roku sala biblioteki, w skrzydle nowego konwentu, umieszczona nad refektarzem, mieści ponad 15 tysięcy rękopisów, inkunabułów i starodruków. Wystrój pochodzi z I połowy XVIII wieku i został wykonany przez braci zakonnych. Pomieszczenie ma wysokość dwu kondygnacji. Ściany biblioteki stanowią regały na książki. Na suficie centralny fresk przedstawia dyskusję teologiczną prowadzoną przez Ojców Kościoła, zaś cztery freski umieszczone w narożach przedstawiają pochwałę życia pustelniczego. Pod biblioteką mieści się refektarz. Kolebkowy sufi t pokryty jest bogatą sztukaterią i polichromią. W przeszłości był on miejscem podejmowania koronowanych głów i wybitnych gości. W nim odbyło się przyjęcie weselne króla Michała Korybuta Wiśnowieckiego z Eleonorą Austriacką. Ze względu na regułę paulinów, nie jest on obecnie udostępniany zwiedzającym. Od 2003 roku w piwnicy pod refektarzem przygotowano refektarz dla oficjalnych gości klasztoru.
W latach 1649–1653 wzniesiono nad zakrystią specjalne pomieszczenie pełniące funkcję skarbca. Jego obecny wystrój pochodzi z początku XX wieku i jest dziełem architekta Adolfa Szyszki-Bohusza. W skarbcu zgromadzone są dary zwane wotami o różnym charakterze i wymowie.
W 1647 roku w południowym skrzydle, na pierwszym piętrze klasztoru jasnogórskiego wybudowano obszerną salę reprezentacyjną. Założona na planie wydłużonego prostokąta, nakryta barokowym sklepieniem z lunetami, była w pierwotnym zamiarze reprezentacyjnym salonem, w rodzaju sali dysput konwentu, jego zebrań, kapituł oraz uroczystości, na które zapraszano znakomitych gości, którymi byli panujący oraz różni dostojnicy kościelni i świeccy. Dzisiaj dawna sala dysput, obecnie nazywana Salą Rycerską, służy pielgrzymom. W lunetach barokowego sklepienia umieszczone są XVIII-wieczne obrazy ilustrujące powstanie klasztoru na Jasnej Górze oraz inne ważniejsze wydarzenia z dziejów klasztoru. Zdobią ją również sztandary bojowe z okresu I i II wojny światowej.