Zawilec gajowy

Biologia i występowanie

Zawilec gajowy pojawia się wczesną wiosną. Ma wysokość 10–20 (30) cm, jest naga lub skąpo owłosiona i nierozgałęziona. Liście na pędzie kwiatonośnym osadzone są okółkowo na szczycie łodygi trzy liście podkwiatostanowe. Liście osadzone są na spłaszczonych ogonkach o długości sięgającej połowy długości blaszki liściowej. W kątach tych liści nie ma pączków, spomiędzy nich wyrasta jedynie pojedyncza szypułka kwiatowa. Wszystkie liście są dłoniastodzielne lub dłoniastosieczne. Każdy z odcinków liścia jest podwójnie lub potrójnie wcięty z brzegiem piłkowanym. W czasie kwitnienia rozwija się czasem pojedynczy liść odziomkowy, podobny do łodygowych, ale większy i na długim, zaokrąglonym ogonku wyrastający wprost z kłącza.

Kwiaty na szczycie pędu nadziemnego, na długiej szypułce wyrastającej z okółka liści podkwiatostanowych, rozwija się tylko jeden kwiat (rzadko dwa), składający się zwykle z 6, rzadziej z 7 lub 8 listków okwiatu. Od wewnątrz listki są białe, od zewnątrz często różowawe. Mają kształt owalno wydłużony i są nagie. Na wypukłym dnie kwiatowym osadzone są liczne żółte pręciki i liczne słupki (ok. 20). Pęd z pąkiem kwiatowym zwisa na szczycie i dopiero podczas kwitnienia prostuje się. Kwiaty zamykają się i zwisają o zmroku oraz podczas chłodnych, pochmurnych lub deszczowych dni, podnoszą się i rozchylają okwiat podczas dni pogodnych. Ruchy nastyczne kwiatów warunkowane są zmianą temperatury wynoszącą 5–10 °C. Kwiaty zapylane są przez owady, choć możliwa jest też samopylność. Pozbawione są miodników, ale skutecznie wabią owady dzięki dużej produkcji pyłku kwiatowego.
Owoce to niełupki są zebrane w zwisający owoc zbiorowy, są szorstkie, owłosione, zielonawe, jednonasienne, z wygiętym dzióbkiem, o długości 3–5 mm, szerokości 1,7 mm i grubości 0,7 mm. Nasiona zaopatrzone są w niewielki elajosom.
Siedlisko
Zawilec gajowy pospolicie rośnie w lasach liściastych, mniej licznie w mieszanych i iglastych oraz w zaroślach. Poza lasami spotykany jest także na łąkach i pastwiskach, w takich miejscach częściej na obszarach górskich, w sąsiedztwie lasów lub w miejscach zacienionych. 

Występowanie
Występuje w Europie północnej i środkowej sięgając na wschodzie Rosji i zachodniej części Ukrainy, na południu granica zasięgu biegnie od Stambułu, przez północną Grecję i Włochy do północnej Hiszpanii. Poza granicami naturalnego zasięgu gatunek został zawleczony na Islandię, występuje jako zdziczały w Stanach Zjednoczonych i w Nowej Zelandii. Informacje o zasięgu obejmującym także wschodnią część Azji i Amerykę Północną dotyczą szerokiego ujęcia gatunku, w tamtych obszarach opisywane są jako odrębne gatunki.
W Polsce rośnie pospolicie na całym niżu, w górach sięga pod regiel górny (w Tatrach rośnie po 1520 m n.p.m., a na Babiej Górze sięga do 1350 m n.p.m.). Rzadziej notowany jest jedynie w rejonie Kujaw, na północnym Mazowszu, lokalnie na Mazurach.

Zawilec gajowy, podobnie jak wszystkie gatunki z rodziny jaskrowatych zawiera we wszystkich organach trującą ranunkulinę, przy czym najwięcej jest jej w kłączach. Glikozyd ten łatwo się rozkłada na glukozę i toksyczną protoanemoninę pod wpływem enzymu ranunkulazy podczas suszenia lub przy zniszczeniu tkanek (np. przy zrywaniu, rozcieraniu lub żuciu rośliny). Protoanemonina to lakton o gorzkim i piekącym smaku i ostrym zapachu. Wykazuje bardzo silne działanie drażniące błony śluzowe i skórę. Niebezpieczne może być potarcie oczu lub ust nieumytą dłonią po zrywaniu kwiatów, zwłaszcza w przypadku dzieci – powstać mogą dokuczliwe stany zapalne. Zatrucia w wyniku spożycia są bardzo rzadkie z powodu piekącego smaku tych roślin. W przypadku spożycia następuje zapalenie błony śluzowej jamy ustnej, żołądka i jelit, krwawa biegunka, omdlenia, czasem drgawki, w końcu niewydolność krążeniowa, oddechowa i zapalenie nerek z krwiomoczem i białkomoczem. W wyniku zatrucia może nastąpić nieodwracalne uszkodzenie nerek.  Po wysuszeniu roślina w znacznym stopniu traci właściwości toksyczne.

Zastosowanie

Roślina lecznicza
Zawilec gajowy był znany jako roślina trująca i lecznicza w starożytności. Pisali o nim np. Pedanios Dioskurydes, Hipokrates, Columella. W okresie renesansu wymieniony przez Matthiolego. W 1775 George Motherby przyznawał, że roślina jest znacznie bardziej popularna w ogrodnictwie niż w zastosowaniach medycznych. W lecznictwie ludowym ze świeżego ziela wytwarzano rozgrzewającą „kamforę zawilcową”. W dawnych publikacjach podkreślano możliwość zewnętrznego stosowania ziela i ryzyko związane z zażywaniem leków doustnych. Świeże ziele pozyskane ze stanowisk naturalnych stosowane było także w homeopatii. Potencjalne walory lecznicze ziela, zarówno suszonego jak i świeżego, nie są znane współczesnej medycynie i jest to wynikiem nie tyle bezużyteczności tej rośliny, co braku badań nad jej substancjami czynnymi.
Surowiec zielarski
Świeże ziele Herba Anemonis nemorosae. W zastosowaniach z zakresu medycyny ludowej ceniono surowiec zbierany przed kwitnieniem, natomiast do tworzenia preparatów homeopatycznych stosowano rośliny owocujące.
Działanie
Świeże rośliny lub sok z nich stosowano do „wyciągania pęcherzy”, przy bólu zębów, chorobach reumatycznych, do oczyszczania ran oraz w leczeniu zapalenia oskrzeli. Kłącza ze względu na ostry smak były żute w celu „oczyszczenia głowy”.