Śnieżyczka przebiśnieg

Biologia i występowanie

Śnieżyczka przebiśnieg jest byliną o wysokości od 15 do 30 cm. W korzystnych warunkach tworzy duże kępy.
Liście asymilacyjne liście odziomkowe zwykle dwa, rzadko trzy lub cztery (liście liczniej rozwijają się po przekwitnieniu), sinozielone, mięsiste, równowąskie, szerokości 4–10 mm i długości początkowo do 9 cm, krótsze od łodygi, później po przekwitnieniu dorastają do 24 cm długości. U nasady objęte są liściem pochwiastym o długości do 6 cm, błoniastym, który pełni funkcję ochronną dla młodych liści asymilacyjnych otulając je od zewnątrz.
Kwiaty są  pojedyncze, pachnące, zwisające na szypułce o długości ok. 3 cm wyrastającej ze szczytu łodygi. W pąku okryty dwoma zrośniętymi podsadkami, nieznacznie dłuższymi od szypułki (pełnią one funkcję ochronną przed niskimi temperaturami). Podsadki te zrastają się tworząc pochwiasty liść podkwiatowy z dwoma zgrubiałymi, zielonymi krawędziami, pomiędzy nimi i na ich krawędziach błoniasty. Okwiat dzwonkowaty, o sześciu listkach w dwóch okółkach: trzy zewnętrzne długie do 25 mm (u odmian bywają dłuższe) i szerokie do 8 mm, odstające, eliptyczne, śnieżnobiałe, na szczycie zaokrąglone i kapturkowate. Listki wewnętrzne krótsze, do 11 mm długości, na szczycie sercowato wycięte, z zieloną plamką w kształcie odwróconej litery V przy wycięciu oraz biało zaznaczonymi miejscami przebiegu wiązek przewodzących.
Owoce umieszczone są w mięsistej, żółtozielonej trójkomorowej torebce, pękającej wzdłuż komór. Zawiera 1-15 eliptycznych, białawych nasion.
Siedlisko
Śnieżyczka przebiśnieg rośnie na wilgotnych i bardzo wilgotnych glebach brunatnych właściwych, rzadziej na czarnych ziemiach i madach. Najlepiej w miejscach z dużą zawartością próchnicy, o odczynie obojętnym. Najchętniej rośnie w cieniu lub półcieniu w wilgotnych lasach łęgowych oraz w grądach i buczynach. W polskich górach rośnie po piętro górnego regla, w Karpatach zwykle w buczynie.

Występowanie
Śnieżyczka przebiśnieg występuje w stanie dzikim w południowej i środkowej Europie, od północno-wschodniej części Hiszpanii poprzez Włochy (w tym Sycylię na południu), Grecję po Kaukaz i Azję Mniejszą na wschodzie. Północna granica naturalnego zasięgu biegnie przez Francję, Niemcy, Polskę i Ukrainę. W Polsce występuje głównie na południu, w górach, na wyżynach i na Dolnym Śląsku. Mniej liczne stanowiska posiada w Wielkopolsce i na Polesiu. Dalej na północ spotykany jest tylko jako zdziczały z miejsc uprawy. Brak jest przebiśniegów na stanowiskach naturalnych w północno-wschodniej Polsce i na znacznej części Polski centralnej. Walory ozdobne przebiśniegów spowodowały ich rozpowszechnienie w uprawie, a w konsekwencji rozprzestrzenienie znacznie poza zasięg naturalny. W wielu obszarach rejestrowane są jako gatunek dziczejący.

Roślina chroniona
W połowie XX wieku śnieżyczka przebiśnieg uznawana była za jeden z najbardziej zagrożonych wyniszczeniem gatunków roślin w Polsce. Ponieważ nie było wówczas w ofercie rynkowej pędzonych i importowanych kwiatów ozdobnych w okresie zimowym, przebiśniegi były przedmiotem intensywnego pozyskania z lasów i – jako zwiastuny wiosny – chętnie nabywane. Eksploatacja stanowisk naturalnych doprowadziła do zniszczenia wielu z nich. Problemem było też wykopywanie cebulek ze stanowisk naturalnych oraz niszczenie stanowisk podczas zabiegów gospodarczych w lasach oraz zmniejszenie areału lasów liściastych. By ograniczyć proces niszczenia zasobów tego gatunku, został on wymieniony na liście roślin objętych ochroną gatunkową w Polsce z 1946 i później konsekwentnie był ujmowany w kolejnych aktach prawnych ustalających gatunki poddane ochronie ścisłej. W roku 2014 został objęty ochroną częściową.

Przebiśniegi są roślinami trującymi ponieważ występują w nich szkodliwe alkaloidy (typowe dla przedstawicieli rodziny amarylkowatych). Stwierdzono w nich obecność co najmniej 25 alkaloidów, spośród których najliczniejszym w korzeniach jest likoryna i tecetyna, w cebulach najwięcej jest tecytyny, w liściach likoryny, w kwiatach hemantaminy. Poza tym obficie występują takie alkaloidy jak: galantamina, galantyna, leukoina, leukocystyna, niwalidyna i narcyklozyna. W największym stężeniu występują one w cebulkach (tylko w nich stwierdzono lektynę). Spożycie cebul wywołuje odruch wymiotny, a także biegunkę i zwężenie źrenic. U osób wrażliwych kontakt cebul ze skórą może wywołać reakcję alergiczną.

Zastosowanie

Roślina miododajna
Śnieżyczka przebiśnieg dostarcza pyłku i nektaru jako jeden z pierwszych gatunków po okresie zimowym.

Roślina lecznicza
Wysuszone i sproszkowane cebule przebiśniegów Galanthi bulbus (w lecznictwie pod tą nazwą stosowany jest surowiec pochodzący z dwóch gatunków – G. nivalis oraz G. woronowii).
Działanie
Cebule przebiśniegów służą do otrzymywania galantaminy, będącej inhibitorem acetylocholinoesterazy. Acetylocholinoesteraza jest enzymem rozbijającym acetylocholinę, a właśnie brak tego neuroprzekaźnika w niektórych obszarach mózgu jest charakterystyczny dla choroby Alzheimera. Galantamina, hamując enzym, pozwala utrzymać odpowiednie stężenie neuroprzekaźnika. Z zastosowaniem preparatów z galantaminą wiązane są duże nadzieje w leczeniu choroby Alzheimera. Alkaloid ten stosowany jest także w chorobach przebiegających z uszkodzeniem nerwów obwodowych, zakłóceniami w przewodzeniu bodźców, w leczeniu nerwobólów, miastenii, atonii mięśni, paraliżu i zapaleniu korzonków nerwowych. Stosowany jest w preparatach zwiększających napięcie mięśni podawanych chorym na chorobę Heinego-Medina oraz w przypadku porażeń po udarze mózgu. Poza tym likoryna zawarta w cebulkach posiada właściwości przeciwwirusowe.
Dawkowanie
Galantaminę stosuje się w postaci iniekcji dożylnych w bardzo małych dawkach – 0,15–0,35 mg alkaloidu na 1 kg masy ciała. Ze względu na toksyczność rośliny nie wolno jej stosować w samoleczeniu.

Roślina ozdobna
Śnieżyczka przebiśnieg jest chętnie sadzona w przydomowych ogródkach, na cmentarzach, w dużych grupach także w parkach. Nadaje się do ogródków skalnych, można też tworzyć z niej duże grupy na trawnikach. Zaleca się tworzenie zestawień z rannikami zimowymi, karłowymi odmianami kosaćców żyłkowanych i innymi barwnie kwitnącymi roślinami wczesnowiosennymi. Przebiśniegi stosowane są także jako kwiaty cięte w niewielkich bukietach.