Róża pomarszczona i inne odmiany róż

Oto niektóre gatunki róż występujące w Polsce:

Róża pomarszczona

Róża pomarszczona, róża fałdzistolistna, róża japońska (Rosa rugosa Thunb.) – gatunek krzewu należący do rodziny różowatych. Jest rozpowszechniony w strefie ciepłego i chłodnego klimatu umiarkowanego na półkuli północnej. Pochodzi ze wschodniej Azji. Gatunek sprowadzony został do Europy i Ameryki Północnej przez ogrodników i rozprzestrzenił się w środowisku naturalnym jako uciekinier z upraw (holoagriofit). Obecnie występuje prawie w całej Europie, także na terenie Polski. Róża pomarszczona jest łatwa w uprawie i jest wykorzystywana jako roślina ozdobna, jadalna, lecznicza i do nasadzeń biotechnicznych. Liczne odmiany ozdobne pochodzące od tego gatunku tworzą grupę róż ozdobnych określanych mianem mieszańców Rugosa.

Róża pomarszczona ma pokrój krzewiasty z licznymi pędami o wysokości do 1,5 m (rzadko do 2 m) wyrastającymi z kłączy. Z powodu licznych odrośli klony tej róży tworzą gęste i rozległe zarośla. Pojedyncze, silnie rozrośnięte osobniki mogą utworzyć zwartą pokrywę na powierzchni nawet do kilku hektarów. Pędy wzniesione prosto lub łukowato wygięte, silnie rozgałęzione. Za młodu są omszone, dorosłe okryte są gęsto kolcami. Kolce są proste i bardzo różnej wielkości, od masywnych po drobne szczecinki. Największe kolce są zwykle omszone u nasady. Kora na pędach jest jasnożółtobrązowa.
Liście nieparzysto-pierzaste. Złożone z 5–9 skórzastych listków o podobnych rozmiarach – szerokości 1,5 do 3 cm i długości od 2 do 5 cm, szerokoeliptycznych, na szczycie zaostrzonych, u nasady szeroko zbiegających lub zaokrąglonych. Z wierzchu są ciemnozielone, pomarszczone, nagie i lśniące, pod spodem są szaro-zielone, owłosione i ogruczolone. Brzeg liścia piłkowany, nieco podwinięty. Ogonek wraz z osią liścia jest gęsto owłosiony i pokryty nierównej długości kolcami. Przylistki są szeroko owalne, szerokości do 1,5 cm i długości do 2,5 cm.

Kwiaty pojedyncze lub skupione po kilka razem, o średnicy od 6 do 10 cm. Są pachnące, ale pozbawione miodników. Działki kielicha w liczbie 5, o długości 2–3 cm, całobrzegie, rozszerzające się na końcach, przylegająco owłosione, szczecinkowate i gruczołowate, trwałe, na owocu wzniesione. Płatki purpurowo-różowe, rzadko białe. Pręciki w liczbie 200 do 250, słupków ponad 100. Szyjki słupków są owłosione i zwieńczone okazałym znamieniem.
Owoce właściwe otoczone są kulistym i spłaszczonym hypancjum (owocem rzekomym) o szerokości 2–2,5 cm i wysokości od 1,5 do 2 cm. Początkowo jest ono jasnozielone i pomarańczowe, dojrzałe jest czerwone. Hypancjum osadzone jest na szypułce długości ok. 1,5 do 2 cm, owłosionej i ogruczolonej. Szypułki podczas kwitnienia są wzniesione, podczas owocowania zwieszają się. Owoców właściwych wewnątrz hypancjum jest od 20 do 120 (średnio ok. 60). Są to niełupki owalne i kanciaste o długości 4–6 mm i nieco ponad 2 mm szerokości. Owocnia otaczająca nasiono jest zdrewniała i twarda. Pojedynczy owoc ma masę 6,6 mg. Łączna liczba nasion powstających na jednostkę powierzchni zarośli wynosi od 600 do 1300 sztuk/m².

Występowanie
Naturalny zasięg gatunku ograniczony jest do wschodniej Azji. Róża pomarszczona występuje w Japonii na wyspach Hokkaido oraz Honsiu (35°N), na Półwyspie Koreańskim, na Wyspach Kurylskich, Sachalinie i na Kamczatce do 55°N, w Kraju Nadmorskim i w Kraju Chabarowskim. W Chinach rośnie w południowej części prowincji Liaoning, rzadko w północno-wschodniej części Szantungu oraz na wschodzie prowincji Jilin. Z powodu pozyskiwania roślin ze stanowisk naturalnych gatunek wymieniony został w chińskiej Czerwonej księdze roślin jako zagrożony. Jako gatunek introdukowany i zadomowiony spotykany jest w Europie północnej (do 68°N), środkowej i południowej. Jest inwazyjny na wybrzeżach atlantyckich, wzdłuż brzegów Morza Bałtyckiego i Północnego, wzdłuż wybrzeży Wielkiej Brytanii i Irlandii. Uznawany za jeden ze 100 najbardziej inwazyjnych gatunków w Europie. Zawleczony występuje także w Ameryce Północnej na rozległych obszarach Stanów Zjednoczonych i Kanady oraz w Nowej Zelandii.

Zastosowanie

Roślina lecznicza
Już Hipokrates znał dobrze zastosowanie i własności lecznicze róż. Później, w okresie średniowiecza róże były używane głównie jako rośliny lecznicze.
Surowiec zielarski
Pseudoowoce czyli hypancja róż wraz z orzeszkami (Fructus Rosae cum seminibus lub Rosae pseudofructus cum seminibus), bez orzeszków (Fructus Rosae sine seminibus lub Rosae pseudofructus sine seminibus), ewentualnie także same orzeszki (Semina Rosae lub Fructus Rosae). Róża pomarszczona należy do gatunków róż, których owoce i hypancja są zbierane do celów leczniczych stosunkowo często. Sproszkowane owoce właściwe wchodzą w skład tabletek Litozin. Owoce rzekome róż znajdują się w takich mieszankach ziołowych jak: Regulavit, Pyrotex, Tussiflos. Wyciąg z owoców znajduje się w płynach Cholesol, Diges-Tonic, Neocardina, w tabletkach i preparatach: Tiliros, Acerola, Rosagran, Biogran B.
Zbiór i suszenie
Owoce rzekome zbiera się, gdy dojrzeją, ale jeszcze zanim zrobią się miękkie. W Europie Środkowej zbioru dokonuje się w drugiej połowie sierpnia i często powtarza po drugim wysypie owoców w drugiej połowie września. Suszenie ich jest dość trudne – trzeba je rozdrobnić, przez pierwsze 10 minut należy trzymać je w temp. ok. 100 °C, by szybko zniszczyć enzymy rozkładające witaminę C, potem suszyć w temp. ok. 50–60 °C.
Działanie
Surowce zielarskie z róży ze względu na wysoką zawartość witamin, zwłaszcza C, działają ogólnie wzmacniająco. Zalecane są do stosowania podczas rekonwalescencji, przy osłabieniu, zmęczeniu, w stresie, przy przeziębieniu i w ciąży. Flawonoidy działają słabo moczopędnie, żółciopędnie, przeciwutleniająco i stabilizują ściany naczyń włosowatych. Zawarty w owocach właściwych galaktolipid (GOPO) działa przeciwzapalnie i przeciwreumatycznie. Działanie przeciwzapalne wiąże się z hamowaniem chemotaksji leukocytów oraz obniżeniem stężenia w osoczu kreatyniny i białek CRP. Działanie przeciwzapalne jest porównywalne do niesteroidowych leków syntetycznych (np. kwasu acetylosalicylowego), przy czym preparaty z róży nie powodują efektów niepożądanych. Działanie przeciwutleniające preparatów z róży jest zasługą dużej zawartości witaminy C, karotenoidów i polifenoli. Do wygaszenia w organizmie rodników hydroksylowych wystarcza dawka 0,05 mg sproszkowanego ekstraktu z owoców. Świeże owoce rzekome działają ochronnie na błonę śluzową żołądka i przeciwwrzodowo. Preparaty z owoców stosowane są pomocniczo do leczenia różnych schorzeń wątroby, nerek i przewodu pokarmowego.

Roślina jadalna
Owoce rzekome (hypancja) róży pomarszczonej należą do najłatwiejszych do zbierania i zastosowania jadalnego z powodu ich znacznej wielkości. Są niezwykle bogatym źródłem witaminy C – zawierają ok. 275 mg% (w suchej masie do 6800 mg%). Już 1–3 owoce rzekome w zupełności wystarczą do pokrycia dziennego zapotrzebowania człowieka na tę witaminę. Witaminy są stabilizowane przez flawonoidy, dzięki czemu zachowują się w dużym stopniu nawet podczas obróbki. Zawierają poza tym ok. 10–14 mg% karotenu, olejek eteryczny, kwasy organiczne, związki mineralne. Także płatki tego gatunku są cenionym produktem żywnościowym i wyróżniają się silnym aromatem. Jadalne są także młode pędy i liście róż.
Sposoby przyrządzania
Z hypancjów po zbiorze należy usunąć znajdujące się w ich wnętrzu owoce właściwe wraz z otaczającymi je włoskami, które mogą podrażnić przewód pokarmowy. Po ręcznym wykonaniu tej czynności zaleca się dodatkowo wypłukanie włosków za pomocą wody. Hypancja mogą być suszone, ale ponieważ łatwo pleśnieją – należy je przynajmniej na początku umieścić w miejscu dobrze przewietrzanym i ciepłym. W przypadku przetwarzania należy przystąpić do niego możliwie szybko po zbiorze. Owoce rzekome róży mogą być używane do sporządzania przetworów i win oraz do zaparzania napojów.
Przy zbiorze płatków do celów spożywczych należy usuwać z nich białe nasady, które mają gorzki smak. Płatki uciera się z cukrem w celu uzyskania nadzienia do wyrobów cukierniczych lub gotuje z cukrem do uzyskania konfitury. Jednym z tradycyjnych polskich przetworów jest konfitura szczecińska z owoców róży.
Roślina wykorzystana do celów perfumeryjnych
Już w starożytnej Grecji i Rzymie używano róż do konserwowania urody i młodości oraz używano do balsamowania ciał. Największe znaczenie jako roślina kosmetyczna ma wśród róż róża damasceńska (R. damascena). Znana w uprawie od dawna, w starożytnej Grecji od VI wieku p.n.e., w Europie Zachodniej rozpowszechniona w okresie wypraw krzyżowych. Gatunek ten charakteryzuje się ładnym i silnym zapachem za sprawą monoterpenu alifatycznego o nazwie cytronellol. Silny zapach zachowują płatki nawet po uschnięciu i dlatego róża ta zaczęła być używana w kosmetyce do produkcji wody różanej, olejku różanego i perfum. Najwcześniej wody różane wytwarzano w VIII wieku w Persji, później nauczono się destylować olejki różane. Plantacje róż, z których płatków wytwarza się wodę różaną i olejki eteryczne zajmują rozległe przestrzenie w Bułgarii, Iranie, Iraku, Rumunii i Francji. Do produkcji olejków lotnych używa się w północnej Afryce i na Bliskim Wschodzie także Rosa moschata, a w Indiach R. macrophylla i R. webbiana.
Roślina ozdobna
Róża pomarszczona uprawiana jest od dawna – jej kwiaty były motywem ozdobnym w Chinach już około 1000 r. n. e. Uprawiana jest zarówno w postaci typowego gatunku, jak i w licznych odmianach i krzyżówkach międzygatunkowych. Uzyskano odmiany o pełnych kwiatach, płatkach białych, żółtych, różowych i czerwonych. Gatunek i uzyskiwane z niego odmiany cenione są z powodu swej mrozoodporności, soczystej zieleni liści, odporności na choroby, silnemu aromatowi kwiatów, ozdobnych hypancjów, odporności na suszę i zasolenie. Gatunek oraz jego odmiany rekomendowane są do nasadzeń parkowych, w roli roślin okrywowych.
Róże, a zwłaszcza mieszaniec R. × hollandica, wykorzystywane są jako podkładki dla odmian szlachetnych róż.
Odmiany róż ozdobnych są na grupy:

• róże wielkokwiatowe,
• róże wielokwiatowe (rabatowe),
• róże pnące (climbery i ramblery),
• róże parkowe (krzaczaste),
• róże okrywowe,
• róże miniaturowe,
• róże angielskie.

Tworzone są całe ogrody lub jego części, gdzie uprawiane i eksponowane są kolekcje róż – rosaria. W Europie rosaria istniały od średniowiecza, a rozpowszechniły się w XIX wieku. Za jeden z pierwszych wyspecjalizowanych ogrodów różanych uważany jest ten założony przez pierwszą żonę Napoleona Bonaparte Joséphine de Beauharnais w La Malmaison (Francja). W Polsce przykładami rosariów są: rosarium w Parku Śląskim w Chorzowie (największe w Polsce, zajmuje 7 ha), ogród różany w Szczecinie, ogród różany w Parku Sobieskiego w Wałbrzychu, w Wilanowie i w parku przy zamku w Łańcucie.