Konwalia majowa

Biologia i występowanie

Konwalia majowa wyrasta z dwuletnich kłączy i u nasady okryta jest pochwiastymi nasadami liści. Łodyga jest trójgraniasta, wąsko oskrzydlona, bezlistna oś kwiatostanowa (głąbik). Osiąga do 20 cm wysokości i jest zwykle nieco krótsza od liści.
Liście asymilacyjne wyrastają najczęściej parami z kłączy (rzadziej 1 lub 3), otulone u nasady pochwiastymi liśćmi wspólnie z głąbikiem kwiatostanowym. Mają kształt zmienny, wydłużony, od lancetowatego do eliptycznego, zaostrzony wierzchołek, użyłkowanie łukowate. Są nagie i całobrzegie, nieco wklęsłe i długo zbiegające ku dołowi w ogonek, mają do 20 (25) cm długości i 6 (8) cm szerokości. Liście pochwiaste (do 5) otulające nasadę liści i łodygi są bezbarwne, zielonawe lub purpurowo nabiegłe.

Kwiaty zebrane w szczytowe, jednostronne grono o 5–9 kwiatach u roślin dziko rosnących, a u form ogrodowych o 11–18 kwiatach. Kwiaty kulisto-dzwonkowate, pochylone do dołu, ze zrosłymi, białymi lub lekko różowymi listkami okwiatu, do 6 (9) mm długości i szerokości, na końcu z 6 trójkątnymi, odgiętymi ząbkami o długości 1,5–2 mm. Pręcików jest 6, mają duże, żółte pylniki (długości 2 mm) i krótkie, grube nitki. Słupek górny, trójdzielny, znamię długości ok. 2 mm. Miodniki wydzielające nektar wabiący owady zapylające znajdują się wokół zalążni. Intensywnie pachnące kwiaty wyrastają na zgiętych szypułkach o długości do 1 cm, w których pachwinach znajdują się krótkie (do 8 mm), błoniaste przykwiatki. W warunkach naturalnych konwalia zakwita w maju i czerwcu.
Owocem są czerwone jagody o średnicy 8–12 mm, które zawierają po 2–6 niebieskawo-białych lub żółtawych, błyszczących nasion. Są one prawie gładkie i prawie kuliste (z jednej strony słabo się zwężają). Osiągają średnicę 2,5 mm. Konwalia jest słabo odporna na susze, ale nie szkodzą jej występowaniu pożary (odradza się z kłączy). Wymaga minimum 130 dni w roku z temperaturą powyżej 0 °C. Znosi temperatury sięgające poniżej –20 °C.

Siedlisko
Konwalia majowa rośnie w lasach liściastych i mieszanych oraz zaroślach tworząc często rozległe kolonie. Wymaga świeżych i zasobnych gleb. W warunkach naturalnych spotykana jest zwykle na glebach, których ph wynosi 4 (75% wystąpień), rzadziej 3 (25%). Najlepiej rośnie w półcieniu.

Występowanie
Konwalia majowa występuje na półkuli północnej na obszarach o klimacie umiarkowanym. Zasięg obejmuje niemal całą Europę, środkową i północną Azję (po Koreę i Japonię na wschodzie oraz Mjanmę na południu). Jedna z odmian (wyróżniana przez niektórych systematyków w randze odrębnego gatunku) znana jest także z terenów górskich we wschodniej części Ameryki Północnej.
W Polsce jest to gatunek rodzimy spotykany w lasach na terenie niemal całego kraju. Występuje powszechnie zwłaszcza w północno-wschodniej części kraju, gdzie porasta duże powierzchnie, a rośliny wyróżniają się odpornością i żywotnością. Na terenie Polski zachodniej i południowej występuje zwykle w lasach mieszanych i dąbrowach, natomiast we wschodniej i północno-wschodniej częściej rośnie na skraju lasów, rekompensując niedostatek ciepła światłem. W górach występuje po regiel dolny, wyjątkowo tylko można spotkać ją wyżej. Najwyższe w Polsce jej stanowisko znajduje się na Sarniej Skale w Tatrach Zachodnich. W Polsce zachodniej (I, III, V kraina przyrodniczo-leśna) jej obecność pozwala na odróżnienie typu siedliskowego lasu boru mieszanego świeżego od boru świeżego, charakterystyczna także dla lasu mieszanego świeżego i lasu górskiego świeżego. W opuszczonych ogrodach i parkach dziczeje, czasem rośnie jako uciekinier z ogrodów.
Pojawia się także poza swym naturalnym zasięgiem, np. odmiana europejska (var. majalis) występuje jako roślina zdziczała w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie, w wielu miejscach traktowana jest tam jako trudny do zwalczenia gatunek inwazyjny. W Japonii odmiana europejska wymieniona jest w ustawie o obcych gatunkach inwazyjnych (Invasive Alien Species Act) z 2 czerwca 2004.

Roślina trująca
Ze względu na skład chemiczny konwalie nie są zjadane przez zwierzęta (są trujące dla wielu kręgowców, choć nie szkodzą lisom).

Roślina chroniona
W Polsce populacje konwalii majowej występujące dziko objęte były częściową ochroną gatunkową od 1957 roku do 2014 roku. Zbiór surowca zielarskiego z takich stanowisk był prawnie ograniczony (wymagane było zezwolenie Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska). Ochrona wprowadzona została w celu uchronienia gatunku przed nadmierną eksploatacją do celów leczniczych ze stanowisk naturalnych (w latach 50. XX wieku zapotrzebowanie na liście wynosiło ok. 20–26 ton, na kwiaty 2–4 tony, przy możliwościach pozyskania ze stanu naturalnego na poziomie odpowiednio 5 i 1 tony). Dlatego też w celu zapewnienia surowca bez naruszania zasobów naturalnych wprowadzano konwalię do uprawy. Dawniej, mimo ochrony gatunkowej dopuszczano zbiór samych kwiatów ze względu na rozmnażanie się konwalii głównie za pomocą rozłogów podziemnych. Zagrożeniem dla populacji jest też masowe zrywanie kwitnących pędów dla celów ozdobnych oraz eksploatacja lasów.

Zastosowanie

Roślina lecznicza
Chińska medycyna ludowa korzeń i ziele konwalii stosowała już w starożytności do leczenia schorzeń naczyniowo-sercowych (pod nazwą 'liń-lań’). W Europie już w średniowieczu leki z konwalii stosowane były w chorobach serca, epilepsji i bólach. W XVI wieku napary z kwiatów konwalii majowej w wodzie stosowano w celu złagodzenia skazy moczanowej. Napary w winie stosowano dla poprawienia pamięci oraz łagodzenia stanów zapalnych oczu. Lekarstwa te ceniono tak, że nazywano je „złotą wodą” i trzymano w złotych lub srebrnych naczyniach.
Surowiec zielarski
Kwiatostan wraz z liśćmi – Inflorescentia Convallariae i samo ziele zbierane przed kwitnieniem – Herba Convallariae (Herba Liliorum convallium). Niektóre farmakopee uznają też za surowiec suszone lub świeże kwiaty i kłącza. Surowca używa się w stanie świeżym lub po wysuszeniu i rozdrobnieniu do produkcji nalewek. Nalewka z ziela konwalii Tinctura Convallariae titrata (w Polsce produkowana przez Herbapol) wchodzi w skład kropli nasercowych Cardiol, Cardiol C, Kelicardina, Neocardina, Guttae cardiaceae (Lab. Gal. Cefarm). Z ziela wytwarzane są także preparaty Convalatoxinum, Cardiosan i drażetki Convafort.
Działanie
Nasercowe, ale i silnie (śmiertelnie) trujące przy przedawkowaniu. Konwalatoksyna wykazuje najsilniejsze działanie na mięsień sercowy spośród wszystkich znanych glikozydów, działa 10-krotnie silniej od digitoksyny pozyskiwanej z naparstnicy. Wzmacnia siłę skurczy serca (efekt inotropowy dodatni), nieznacznie zmniejszając równocześnie częstość skurczów mięśnia sercowego (efekt chronotropowy ujemny).
Roślina wykorzystywana do celów perfumeryjnych i kosmetycznych
Olejek eteryczny konwalii otrzymywany z kwiatów (farnezol) stosowany jest w kosmetyce i perfumerii do tworzenia kompozycji i mieszanek zapachowych. Stanowi częsty składnik perfum, nierzadko główny lub pojedynczy (bez innych nut zapachowych). Zastosowany m.in. w 1956 r. perfumach Diorissimo stworzonych przez kreatora perfum Edmonda Roudnitska w kompanii Christian Dior – pierwszych z serii najsłynniejszych perfum tej marki i stworzonych jeszcze za życia Christiana Diora. Poza tym konwalia pojawia się w składzie i nazwie perfum roku 1976 Lily of the Valley marki Penhaligon’s.
Roślina ogrodowa
Konwalia majowa jest uprawiana na rabatach i na kwiaty cięte. Stosowana razem z paprociami także do okrywania miejsc cienistych, zadrzewionych, przy fundamentach budynków. Popularny składnik wiązanek ślubnych. Kwiatostany stosowane do bukietów o niewielkich rozmiarach złożonych z samych konwalii (otulonych też zwykle liśćmi tego gatunku) lub z innymi białymi kwiatami. Utrzymują się długo w wodzie po skośnym ucięciu pędów i nacięciu ich na długości ok. 5 cm. Konwalia może być również dodawana jako jeden ze składników potpourii.