Kalina

Kalina koralowa (Viburnum opulus L.)

Ma pokrój krzew o wysokości do 4 m (4,5 m) i szerokości ok. 2 m (u dołu krzew wąski). Wyjątkowo w korzystnych warunkach osiągać może nawet do 6–7 m wysokości. Posiada korzeń palowy długi z bardzo licznymi korzeniami bocznymi, tworzącymi płaski system korzeniowy, silnie rozwinięty, z licznymi odrostami. Korona luźna, niesymetryczna, tworzona przez giętkie pędy o wzroście pseudodichotomicznym. Łodyga kora szara (zwłaszcza zimą jasna) pokryta licznymi szarymi, kolistymi przetchlinkami, podłużnie spękana (kreskowana). Młode gałązki sześciokanciaste, kruche, krótkoowłosione, połyskujące, czerwonobrunatne.
Liście są szerokojajowate, tępo klapowane (z trzema, rzadziej pięcioma klapami), na brzegu grubo i nieregularnie piłkowana, u nasady słabo sercowata lub ucięta. Z wierzchu naga i ciemnozielona, pod spodem jaśniejsza, delikatnie owłosiona gwiazdkowatymi włoskami. Na ogonkach liściowych znajdują się pozakwiatowe miodniki. Liście rozwijają się równocześnie z kwiatami, jesienią przebarwiają się na kolor szkarłatnopurpurowy.

Kwiaty niewielkie, białe (czasem nieco czerwonawo nabiegłe), zebrane na szczytach gałązek w płaskie do kulistawych baldachogrona o średnicy od 5 do 10 cm. Wszystkie kwiaty są 5-płatkowe; brzeżne są większe (15–25 mm), z nierównej wielkości płatkami, płaskie i płonne (pozbawione są pręcików i słupków) – pełnią funkcję powabni. Kwiaty środkowe mają dzwonkowaty kształt i są mniejsze (4–5 mm średnicy), obupłciowe. Kielich niepozorny, z bardzo krótkimi (0,3 mm długości), jajowatymi i zaostrzonymi ząbkami. Korona z krótką rurką i 5 łatkami, na końcach tępymi i nieco podwijającymi się. Pręcików jest 5, są zrośnięte z rurką korony i wystają ponad nią (białe nitki pręcików mają ok. 5 mm długości). Pylniki białe, otwierają się po wewnętrznej stronie. Słupek z zalążnią dolną, o wysokości 2 mm. Wskutek zaniku dwóch komór słupek jest jednokomorowy i jednonasienny. Szyjka słupka krótka, zakończoną trójdzielnym znamieniem.
Owoce szkarłatnoczerwone, lśniące, kulistego kształtu o średnicy 8–10 mm, na szczycie z pozostałościami słupka i kielicha. W żółtawym miąższu znajduje się jedna, okrągła i spłaszczona pestka, o czerwonej barwie, średnicy 6–8 mm i wadze 10–12 mg. Dojrzałe owoce zwisają na szypułkach.

Siedlisko
Kalina koralowa rośnie w wilgotnych lub przynajmniej świeżych lasach i zaroślach, zarówno w podszycie, jak i na skrajach. Często w łęgach wzdłuż rzek, strumieni i nad brzegami jezior, także w grądach i rzadziej w olsach, nierzadko na brzegach śródleśnych i podleśnych torfowisk niskich, w zaroślowych zbiorowiskach ekotonowych. Spotykana jest też pod okapem drzewostanów mieszanych i sosnowych posadzonych na żyznych i świeżych siedliskach lasowych. Na stanowiskach nasłonecznionych lepiej kwitnie i owocuje. Występuje na niżu, w górach po regiel dolny. Najwyższe jej stanowisko w Polsce znajduje się w Bieszczadach na Bukowym Berdzie. Jest odporna na mróz (znosi dobrze mrozy do –25 °C) i ocienienie. W warunkach naturalnych rośnie zwykle na glebach próchnicznych, żyznych, zasobnych w węglan wapnia, o odczynie obojętnym, w miejscach o wysokim poziomie wód gruntowych. 

Występowanie
Odmiana typowa (var. opulus) występuje w przeważającej części Europy z wyjątkiem północnych krańców Półwyspu Skandynawskiego oraz południowych krańców Półwyspu Iberyjskiego, Apenińskiego i Bałkańskiego. W kierunku wschodnim zasięg obejmuje rozległy obszar sięgający Syberii z izolowanymi obszarami występowania w rejonie gór Azji Środkowej oraz Kaukazu. Rozproszone stanowiska ma w Azji Mniejszej. W Polsce gatunek ten jest pospolity z wyjątkiem wyższych partii gór.
Odmiany opisywane często jako odrębne gatunki zastępcze rosną w Azji Wschodniej i Ameryce Północnej. V. opulus var. sargentii (kalina Sargenta) występuje na Sachalinie, Wyspach Japońskich, na Półwyspie Koreańskim, w dorzeczu Amuru oraz we wschodniej części Chin. Odmiana amerykańska (kalina amerykańska) V. opulus var. americanum zasięgiem swym obejmuje rejon Wielkich Jezior oraz tereny na wschód od nich do wybrzeży Atlantyku z pojedynczymi stanowiskami sięgającymi Nowej Fundlandii. W kierunku zachodnim zwężające się pasmo obszaru występowania biegnie wzdłuż pogranicza Stanów Zjednoczonych i Kanady z pojedynczymi stanowiskami na zachodnim wybrzeżu w rejonie Vancouver. W Kanadzie odmiana euroazjatycka notowana jest jako gatunek inwazyjny.

Roślina trująca
Słabo trujące właściwości owoców najwyraźniej zanikają po działaniu pierwszych przymrozków lub pod wpływem wysokiej temperatury. 

Zastosowanie

Roślina lecznicza
Surowiec zielarski
Kora (Cortex Viburni) z 2–3-letnich gałązek pozyskiwana jest wczesną wiosną, gdy łatwo odchodzi od drewna. Można ją pozyskiwać także późną jesienią, jednak wówczas trudniej zdjąć ją z pędów. Korę suszy się w temperaturze do 40 °C, w wyniku czego zwija się w rurki, z wierzchu popielate, w środku żółtawe z czerwonymi zaciekami, pozbawione zapachu lub o słabej, nieprzyjemnej woni, w smaku gorzkie i cierpkie. Dla uzyskania 1 kg surowca o wilgotności do 12% potrzeba 2,5 kg świeżej kory. Z kory wykonuje się odwar lub ekstrakt (Extractum viburnum opuli fluidum), będący polecaną formą stosowania. Poza tym stosuje się także owoce (Fructus Viburni opuli) i rzadko kwiaty (Flos Viburni opuli). W Rosji stosuje się w lecznictwie także odwar z korzeni.
Działanie
Ekstrakty z kory mają właściwości przeciwskurczowe (zwłaszcza przy bolesnych skurczach macicy obserwuje się zwolnienie napięcia mięśniowego i zniesienie lub przynajmniej osłabienie bolesności), uspokajające, przeciwbólowe i przeciwkrwotoczne (w niektórych źródłach zawężane do narządów rodnych). Największe zastosowanie ma u kobiet i dlatego kalina bywa nazywana lekiem kobiecym. Łagodzi dolegliwości menstruacji. Zapobiega również poronieniom, krwawieniom związanym z klimakterium, kurczom nóg podczas ciąży, niepowstrzymanym wymiotom ciężarnych i zaburzeniom nerwowym w czasie ciąży.
Owoce działają z kolei lekko moczopędnie i wzmacniają mięsień sercowy. Przetwory z nich stosowane są przy przeziębieniach, skurczach jelit i żylakach odbytu oraz innych krwawieniach wewnętrznych i z nosa. 10–20% rozwory soku stosowane są przy leczeniu chorób skóry.
Odwarem z korzeni leczy się skazę limfatyczną, drgawki, histerię, bezsenność i astmę. Odwar z kwiatów poprawiać ma trawienie i zalecany jest w źródłach rosyjskich przy skurczach jelit, biegunkach, także jako środek wykrztuśny, napotny i pomocny w chorobach kobiecych. Dla wyciągów wodnych i alkoholowych z kory kaliny wykazano także słabe działanie cytotoksyczne. Wodne wyciągi z kory i owoców wykazują silne działanie antyoksydacyjne.

Roślina jadalna
Owoce są jadalne, choć surowe są w dużych ilościach szkodliwe dla dzieci i na ogół nie są cenione ze względów smakowych. Przemrożone owoce w niektórych okolicach zbierane były do wyrobu syropów i konfitur. Przetwory te łączone z miodem stosowano bardziej jednak jako domowy lek łagodzący kaszel, aniżeli produkt spożywczy. Dzięki dużej zawartości pektyn owoce nadają się do przetworów galaretujących, mogą być także stosowane w przemyśle winiarskim i gorzelnianym. Nadają one delikatny, ale charakterystyczny smak, oceniany zwykle jednak jako niezbyt smaczny (porównywany jest do żurawin z gorzkim posmakiem). Zbiór i przetwarzanie owoców kaliny praktykowane są zwłaszcza w krajach byłego Związku Radzieckiego, gdzie owoce spożywa się na surowo lub w postaci kompotu, kisielu, galaretek, marmolad, nalewek i nadzienia do pierogów. Sokiem barwi się produkty spożywcze, a także używany jest on do wyrobu wódek i niskoalkoholowego napoju „Kalinka”. Sok z owoców rozwodniony w proporcji pół na pół z wodą po sfermentowaniu daje ocet, z którego można robić napoje orzeźwiające latem. Sok z owoców „Gilaboru” jest tradycyjnym napojem w środkowej Anatolii. Odmiana północnoamerykańska ma mniej gorzkie owoce i zbierane są one tuż przed dojrzeniem na przełomie sierpnia i września, po czym służą do wyrobu dżemów i galaretek. Pozyskanie i wykorzystanie kaliny w Ameryce Północnej nie miało i nie ma jednak znaczenia komercyjnego. 

Kalina hordowina (Viburnum lantana L.)

To również krzew o wysokości do 3 m (wyjątkowo 5 m), z luźną koroną. Młode pędy i pączki okryte szarym i gęstym kutnerem o gwiazdkowatych oczkach (można je dostrzec przez lupę). Pączki liściowe nagie (tzn. bez łusek), duże, wąskie i długie. Również nagie pączki kwiatowe znajdują się na końcach gałązek, są kuliste i podparte pączkami liściowymi.
Liście jajowatoeliptyczne, tępo zaostrzone, u nasady zwykle nieco sercowato wcięte, o długości 5-15 cm i szerokości 3-9 cm, o krótkich (1-2 cm) ogonkach, bez przylistków. Są dosyć grube i mają ząbkowane brzegi. Spodem szarobrunatne, z wierzchu ciemnozielone i całe pokryte takim samym, jak pędy, gwiazdkowatym kutnerem.

Kwiaty są obupłciowe i takie same, zebrane w podbaldachy na szczytach pędów. Korona 5-płatkowa, króciutka, dzwonkowatego kształtu, o średnicy 6-8 mm. Słupek o bardzo krótkiej szyjce z 3 prawie siedzącymi znamionami, 5 pręcików o pylnikach pękających do wnętrza kwiatu. Kwiaty kwitną od maja do lipca i zapylane są przez muchówki.
Owoce to pestkowce zawierające po 1 nasieniu. Owoce mają cierpki i gorzki smak i są trujące. Młode owoce są zielone, potem stopniowo ciemnieją przechodząc od żółtego, poprzez różne odcienie czerwonobrązowego koloru. Dojrzałe owoce mają elipsoidalny kształt, długość 7-10 mm i są czarne. Często spotyka się w jednej kiści zarówno czarne, jak i czerwone, jeszcze nie w pełni dojrzałe owoce.

Siedlisko
Kalina hordowina rośnie w wilgotne lasy, zarośla, skaliste zbocza. W stanie dzikim rośnie tylko w zachodniej części Tatr. Rosnące na innych terenach Polski okazy to neofity – zdziczałe formy roślin uprawianych, którym udało się trwale zaaklimatyzować. 

Występowanie
Rodzimy obszar występowania kaliny hordowiny to Europa, niektóre rejony Azji i Afryka Północna, ale rozprzestrzenia się też gdzieniegdzie poza tymi rejonami. W Polsce jest rzadka, prawdopodobnie jest antropofitem.

Roślina trująca
Kora i owoce zawierają trującą wiburninę. Spożycie kilkunastu owoców powoduje u człowieka wymioty, zawroty głowy, przy większych ilościach zaburzenia mowy i koordynacji ruchów. 

Roślina lecznicza
Surowiec zielarski: kora, z której wykonuje się odwar lub ekstrakt (Extractum viburnum opuli fluidum). Do celów leczniczych jednak była stosowana dużo rzadziej, niż spokrewniona z nią kalina koralowa.
Działanie: podobne, jak kalina koralowa. Ma właściwości rozkurczowe, uspokajające, przeciwbólowe i przeciwkrwotoczne. Największe zastosowanie ma u kobiet. Łagodzi dolegliwości menstruacji. Zapobiega również poronieniom, krwawieniom związanym z klimakterium oraz kurczom nóg podczas ciąży. Stosowana musi być pod kontrolą lekarza.
Zbiór i suszenie: późną jesienią lub wczesną wiosną ścina się gałązki, łuszczy korę i suszy w temp. do 50 °C.

Zastosowanie

Roślina ogrodowa
Ze względu na efektowne kwiatostany, długo utrzymujące się owoce oraz intensywne przebarwianie jesienne liści – kalina jest cenioną rośliną ozdobną. Kaliny mogą rosnąć w ogrodzie jako pojedyncze nasadzenia, ale można tez z nich tworzyć ciekawe żywopłoty. Bywa też sadzona w pasach zadrzewień śródpolnych, również w celach glebochronnych, jako roślina ozdobna głównie w parkach i zadrzewieniach krajobrazowych. Ceniona jest ze względu na efektowne kwitnienie, długo utrzymujące się i barwne owoce oraz intensywnie przebarwiające się jesienią liście. Sadzona jest w miejscach wilgotnych i nad wodami w nasadzeniach naturalistycznych. Kilka wyraźnie różniących się sposobem wzrostu odmian uprawnych pozwala na różne ich zastosowanie, w tym na nieformalne żywopłoty, nasadzenia grupowe i w formie soliterów.

Oprócz kaliny koralowej i kaliny hordowiny mamy jeszcze:
Kalina sztywnolistna (Viburnum rhytidophyllum) – szeroko rosnący krzew osiąga 2–3 m wysokości. Ma lancetowate lub jajowate liście. Białe kwiaty tworzą baldachogrona o średnicy dochodzącej nawet do 20 cm. Kwitnie od kwietnia do maja. Owocem jest jajowaty pestkowiec. Jego barwa zmienia się w czasie dojrzewania – na początku jest purpurowa, później czarna.
Kalina wonna (Viburnum farreri) – krzew osiąga 2,5–3 m wysokości. Wyróżniają go drobne, wiechowate kwiatostany o różowej barwie. Kwiaty wydzielają przyjemny zapach. Kwitnie najczęściej w marcu i kwietniu.
Kalina wawrzynowata (Viburnum tinus) dorasta do 2-3 metrów wysokości i wytwarza ciemnozielone, dekoracyjne liście dorastające nawet do 10 cm długości. Kwiaty zebrane w duże wiechy w fazie pąka mają barwę różową, a po rozkwitnięciu przybierają kolor biały. Cechą charakterystyczną tej kaliny jest jej zimozieloność. Oznacza to, że krzewy te nie tracą liści na zimę, z tego względu jest ona częstym gościem w niejednym parku czy w ogrodzie.
Kalina angielska (Viburnum carlcephalum) to niewielkich rozmiarów krzew dorastający do 3 metrów wysokości. Dzięki sztywnym wzniesionym pędom roślina ma dość luźny, ładny pokrój.  Gatunek ten wyhodowano w Wielkiej Brytanii w latach 30 – tych XX wieku jako krzyżówkę kaliny koralowej z koreańską. Kwitnienie kaliny rozpoczyna się w maju i trwa przez około 3 tygodnie. Tworzy białe kwiaty zebrane w kuliste kwiatostany, które pięknie pachną. Okazałe kwiatostany o średnicy do 13 cm doskonale kontrastują z ciemną zielenią błyszczących liści.
Kalina koreańska (Viburnum carlesii) – to niski krzew, dorastający do 1–1,5 m wysokości. Ma duże, jajowate, matowe liście. Białe kwiaty tworzą luźne wiechy. Kwitnie od kwietnia do maja.
Kalina chińska (Viburnum davidii) to zimozielony krzew, tworzy zwartą koronę, dorasta do 1-1,5 m wysokości. Ma wyjątkowo dekoracyjne, błyszczące, ciemnozielone, duże liście (15 cm długości), głęboko podłużnie unerwione. W maju zakwita rurkowatymi, białymi kwiatami, zebranymi w płaskie kwiatostany o średnicy 7 cm.