Jaskier wiosenny

Biologia i występowanie

Jaskier wiosenny jest byliną. Łodyga pojedyncza lub rozgałęziona o długości od 3 do 20 cm, płoży się i podnosi (u podgatunków diploidalnych łodygi są generalnie bardziej wyprostowane, u poliploidów płożą się), jest naga i korzeni się w węzłach. Na korzeniach wykształcają się bulwy korzeniowe osiągające od 5 do 100 mm długości, o maczugowatym kształcie, tępo zakończone.
Liście skrętoległe, ogonkowe, z pochwiastą nasadą. Dwa do czterech liści odziomkowych o długich ogonkach tworzy rozetę przyziemną. Liście łodygowe mają krótsze ogonki, poza tym są podobne, choć te wyższe zwykle są mniejsze i silniej wcinane. U podgatunku typowego, występującego w Europie Środkowej, po kwitnieniu rozwijają się w kątach dolnych liści łodygowych jajowate, białawe bulwki. Blaszka liściowa jest mięsista, naga, błyszcząca i ciemnozielona, ale też często z jaśniejszymi i ciemniejszymi plamami. Ma zmienny kształt i wielkość – osiąga od 5 do 50 mm długości i szerokości. Zwykle ma kształt okrągło- lub jajowato-sercowaty, brzeg jest cały, karbowany lub wcinany.
W okresie spoczynku letniego rośliny nawet rozwijające się wiosną w miejscach wilgotnych dobrze znoszą susze. Zaczynając rozwój jeszcze w miesiącach zimowych jaskier (ziarnopłon) cechuje się dużą odpornością na mróz (młode liście przeżywają co najmniej -9,5°C).

Kwiaty są pojedyncze, zwykle obupłciowe, rozwijają się na końcach poszczególnych rozgałęzień pędu. U podgatunku typowego o średnicy 13–30 mm (niektóre podgatunki mają większe kwiaty). Okwiat składa się z trzech wolnych, szybko odpadających i zielonkawych działek kielicha o wymiarach 4-9 × 3-6 mm oraz najczęściej 8 wolnych, żółtych płatków korony o wymiarach 6–15 × 2–5 mm. Płatki od wewnątrz są błyszczące, od zewnątrz matowe. Liczba pręcików i słupków jest zmienna w granicach od 5 do 72.
Owoce zwykle nie zawiązują się u podgatunku typowego, występującego w Europie Środkowej, ewentualnie są źle wykształcone (co najwyżej jako kilka luźnych i rozpostartych niełupek w górnej części dna kwiatowego). U innych podgatunków owocami są nagie lub omszone niełupki o wymiarach 2,6-2,8 (do 3,3 mm) × 1,8-2 mm bez dzióbka, zebrane w kulisty owoc zbiorowy, gęsto skupione i w większości wzniesione ku górze. Niełupki zawierają pojedyncze nasiono.

Siedlisko
Jaskier wiosenny (ziarnopłon wiosenny) rośnie najczęściej w żyznych lasach liściastych, zwłaszcza w lasach łęgowych i w wilgotnych grądach, unika natomiast lasów na glebach kwaśnych i ubogich, np. kwaśnych buczyn i kwaśnych dąbrów. Poza tym występuje na wilgotnych łąkach i pastwiskach, w zaroślach, nad brzegami potoków i źródeł, często też w parkach i ogrodach jako chwast. Utrzymuje się także na wykaszanych przydrożach i trawnikach. Preferuje miejsca słabo nachylone, na stokach utrzymuje się tylko w pobliżu wypływów wód. W pełni sezonu wegetacyjnego stanowiska jaskra (ziarnopłonu) wiosennego często są silnie zacienione, przy czym cieniste miejsca preferuje podgatunek typowy (rozmnażający się głównie wegetatywnie tetraploid), podczas gdy zachodnioeuropejski diploidalny podgatunek płodny rośnie zarówno w miejscach latem ocienionych, jak i w miejscach nasłonecznionych. Niektóre podgatunki, jak calthifolia preferują nawet siedliska nasłonecznione takie jak murawy stepowe i widne zarośla. Rośliny rosnące w miejscach lepiej nasłonecznionych kwitną obficiej i mają lepiej rozwinięty system korzeniowy.

Występowanie
Jaskier wiosenny swoim zasięgiem obejmuje niemal całą Europę, poza tym Azję Zachodnią, rejon Kaukazu i Syberię Zachodnią, a także Afrykę Północną. W Europie brak go na Islandii, w północnej i górskiej części Półwyspu Skandynawskiego i w północnej części Niziny Wschodnioeuropejskiej.
W Polsce jest gatunkiem rodzimym, pospolitym na terenie niemal całego kraju, rzadszy jest miejscami na północnym wschodzie i w górach. W górach zanika w piętrze pogórza, rzadki jest w reglu dolnym – osiąga do 1200 m n.p.m. w Tatrach i 1620 m n.p.m. w Alpach.
Jako gatunek inwazyjny rośnie w Ameryce Północnej, Japonii, Australii i Nowej Zelandii. Introdukowany został na kontynent amerykański prawdopodobnie jako roślina ozdobna i wciąż jako taki znajduje się w obrocie handlowym. Stwierdzony został po raz pierwszy zdziczały w Pensylwanii w 1867. Współcześnie występuje już jako zadomowiony w 26 wschodnich stanach USA, a także w Oregonie i Waszyngtonie, w Teksasie oraz we wschodnich i zachodnich prowincjach Kanady. Kilka stanów wprowadziło zakaz rozprzestrzeniania gatunku na ich obszarze (Connecticut, Massachusetts, Oregon i Waszyngton). W Ameryce Północnej stwierdzono obecność co najmniej 5 podgatunków sprowadzonych z Europy.

Zastosowanie

Roślina lecznicza
Ziele jaskra (ziarnopłonu) (Herba Ficariae) uznawane było za lecznicze i używane w medycynie ludowej. Zbierano je przy bezdeszczowej pogodzie i suszono w miejscu zacienionym. Ekstraktu z ziela używano do kąpieli w celu leczenia hemoroidów, brodawek i świerzbu. Ziele wykorzystywano także przy krwawieniach z dziąseł, do przemywania drobnych zranień, a sokiem łagodzono ukąszenia owadów. Na Wyspach Brytyjskich wywarem z korzeni i ziela leczono też skrofulozę – zgrubienia węzłów chłonnych dawniej zwane zołzami (ang. king’s evil). Zarówno to, jak i leczenie guzków krwawniczych oraz różnych brodawek tłumaczono zgodnie z nauką o sygnaturach wskazaniem przez Stwórcę za pomocą kształtu, w tym wypadku bulw korzeniowych, co leczy dane ziele. Pisał o tym Nicholas Culpeper w 1652, a wcześniej Pierandrea Matthioli. Do analogicznych dolegliwości, jak tradycyjnie leczonych jaskrem (ziarnopłonem), stosuje się tzw. leki homeopatyczne sporządzane z udziałem tego ziela.
Roślina trująca
Jaskier (ziarnopłon) wiosenny jest trująca w czasie kwitnienia, ale wcześniej liście są jadalne i dawniej były ważnym źródłem witaminy C na przednówku.

Roślina jadalna
Bulwy jaskra (ziarnopłonu) były spożywane już w mezolicie i neolicie, o czym świadczą znaleziska archeologiczne z różnych miejsc w Europie. Jadalne są młode liście, bulwki i pąki kwiatowe. Dawniej ludność wiejska wczesną wiosną (na tzw. przednówku) spożywała młode liście jaskra (ziarnopłonu), uważając je za smaczne warzywo. Ze względu na dużą zawartość witaminy C młode liście pomagały zapobiegać szkorbutowi. W Niemczech jaskier (ziarnopłon) nazywany był skorbutkraut, podobnie jak warzucha lekarska, i opisywany był jako mający podobne właściwości. W celu uzyskania liści etiolowanych (pozbawionych zupełnie goryczy) posypywano miejsca rozwoju jaskrów (ziarnopłonów) trocinami. Krzysztof Kluk smak liści określał jako „słodkawy, nieco tłusty, nie bardzo przyjemny”. Mogą być one spożywane surowe i gotowane, przyrządzane podobnie jak szpinak. Młode listki uznawane są za wartościowy dodatek do sałatek wiosennych. Pąki kwiatowe można przyrządzać tak jak pąki kaparów. Bulwki łodygowe są jadalne po przegotowaniu, ewentualnie pieczone. Na Korsyce spożywano przegotowane bulwki z olejem oliwkowym, doprawione solą morską. Ze względu na wzrastający udział piekącej i toksycznej protoanemoniny roślina staje się gorzka i lekko trująca w okresie kwitnienia. Ostry smak jest sygnałem, że rośliny spożywać już nie należy.
Z bogatych w skrobię bulw korzeniowych uzyskiwano dawniej krochmal.
Według niektórych źródeł płatki kwiatów, a według innych liście, mogą być używane do czyszczenia zębów.
Roślina ogrodowa
Jaskier (ziarnopłon) wiosenny bywa uprawiany jako roślina ozdobna, szczególnie jako roślina okrywowa pod drzewami, ale też zalecana do ogrodów skalnych i na obrzeża rabat. Jego walorem są jaskrawo złociste kwiaty i żywozielone liście, często z jasnymi lub ciemnymi plamkami, oraz fakt, że zakwita bardzo wcześnie i podobnie jak w środowisku naturalnym może rosnąć w miejscach latem zacienionych, gdyż rozwija się wczesną wiosną, zanim drzewa wypuszczą liście. W miejscach, gdzie jaskier (ziarnopłon) jest uprawiany, zaleca się sadzenie roślin, które są ozdobne w drugiej połowie lata, ponieważ części nadziemne jaskru (ziarnopłonu) zamierają na jego początku. Oprócz typowej formy gatunku uprawia się bardziej ozdobne kultywary, których walorem jest też to, że są mniej ekspansywne od formy typowej.

• ’Alba Plena’ – kwiaty pełne, najpierw kremowe, później białe,
• ’Albus’ – kwiaty kremowobiałe i lśniące,
• ’Brambling’ – kwiaty mniejsze, żółte, ale liście w bordowe i srebrne plamy,
• ’Brazen Hussy’ – kwiaty żółte od góry i brązowe od spodu, liście brązowo-zielone,
• ’Collarette’ – kwiaty z gęstym pomponem w części środkowej otoczonym pojedynczym, żółtym okwiatem; liście z brązową plamą w części środkowej,
• ’Coppernob’ – kwiaty z płatkami kremowymi w górnej części i żółtymi w dolnej, liście brązowe,
• ’Double Bronze’ – kwiaty duże, półpełne, z płatkami żółtymi od spodu brązowymi, liście zielone z jasnymi plamkami,
• ’Double Cream’ – kwiaty półpełne, duże, zielonokremowobiałe; liście zielone,
• ’Green Petal’ – kwiaty niewielkie, okwiat z listków żółto-zielonych, nieregularnych,
• ’Picton’s Double’ – kwiaty pełne, cytrynowożółte; liście zielone,
• ’Pleniflora’ – kwiaty pełne,
• ’Salomon’s White’ – kwiaty duże, białe, liście zielone,
• ’Yaffle’ – kwiaty z płatkami zredukowanymi, zielonkawymi, przez to eksponujące żółte pręciki, liście jasnozielone.