Dziewanna drobnokwiatowa

Biologia i występowanie

Dziewanna drobnokwiatowa jest byliną. W pierwszym roku wykształca przyziemną rozetę okazałych liści osiągających do 0,5 m długości, a w drugim roku wyrasta prosty, wzniesiony pęd osiągający 1–2 m wysokości. W dolnej części gęsto ulistniony, w górnej zwieńczony długim kwiatostanem. Wszystkie organy wegetatywne rośliny oraz kielichy kwiatów i owoce pokryte są gęstymi, gwiazdkowatymi włoskami. Łodyga w pierwszym roku skrócona, w drugim wyrasta jako prosto wzniesiona i zwykle nierozgałęziona na wysokość od 0,5 (0,3) m do ponad 2 m. Rzadko podawana jest wysokość nawet 3,5 m. Łodyga osiąga 2–2,5 cm średnicy i bardzo rzadko rozgałęzia się (zwykle w obrębie lub tuż pod kwiatostanem), zazwyczaj po uszkodzeniu wierzchołka. Łodyga z czasem drewnieje, a po kwitnieniu i owocowaniu zamiera i ciemnieje. Zwykle stoi martwa do wiosny lub lata następnego roku.
Liście podłużnie eliptyczne, zaostrzone (górne lancetowate), słabo, niewyraźnie karbowane, grube i kutnerowato, srebrzyście owłosione. Na skróconym pędzie jednorocznym są okazałe (do 50 cm długości i 14 cm szerokości). Na pędzie drugorocznym liście są ułożone skrętolegle, długo zbiegają wzdłuż międzywęźli i oskrzydlają łodygę. Znacznie różnią się w zależności od wysokości osadzenia na pędzie – najniższe liście są okazałe i krótkoogonkowe, wyższe są coraz mniejsze wraz z wysokością i mają siedzącą, mniej wyraźnie zbiegającą nasadę

Kwiaty zebrane w szczytowe, długie, wąskie, zbite grono. Są zebrane w pęczki po 2–5 i niemal siedzące – szypułki osiągają tylko 2 mm długości. Kwiaty są 5-krotne i słabo grzbieciste. Korona lejkowata o średnicy 12–20 mm (do 30 mm u podgatunku crassifolium), z pięciu wolnych, jasnożółtych płatków (ciemniejszych od wewnątrz, u formy candicans – białych), z którymi połączone są pręciki. Kielich z 5  zrośniętych u nasady działek. Pięć pręcików dwusilnych tj. zróżnicowanych na dwa dłuższe i trzy krótsze, przy czym pierwsze są usytuowane niżej, a drugie wyżej w kwiecie osadzonym bocznie na łodydze. Dłuższe są 3–4 razy dłuższe od ich zbiegających po nitce (zrośniętych z nią) pylników (to ważna cecha taksonomiczna, ponieważ podobne gatunki – dziewanna wielkokwiatowa i kutnerowata mają nitki co najwyżej tylko 2 razy dłuższe od pylników), a ich nitki są nagie. Nitki trzech pręcików krótszych są białawo owłosione. Słupek pojedynczy, na szczycie znamię krótkie, nerkowato półkuliste.

Siedlisko
Dziewanna drobnokwiatowa rośnie w miejscach, gdzie gleba została odsłonięta lub przemieszczona i dlatego jest to częsty gatunek na nasypach, terenach ruderalnych, przydrożach. Występuje poza tym na suchych wzgórzach, na zrębach leśnych, skałach, najczęściej na podłożu piaszczystym, żwirowym i glebach wapiennych. Nie toleruje zacienienia. Nie lubi też konkurencji innych roślin – tempo wzrostu rozety liści w pierwszym roku jest 4–7 razy większe na zupełnie nagiej ziemi w porównaniu do miejsc z istniejącą pokrywą roślinną. Zdolność występowania w rozmaitych warunkach siedliskowych wynika bardziej ze znacznej zmienności fenotypowej niż ze zdolności adaptacyjnej.

Występowanie
Naturalny zasięg dziewanny drobnokwiatowej  obejmuje Europę, północną Afrykę i Azję, od Azorów i Wysp Kanaryjskich na zachodzie po Chiny na wschodzie, od Wysp Brytyjskich, Skandynawii i Syberii na północy, po Himalaje na południu. W północnej Europie występuje na stanowiskach do wysokości 1850 m n.p.m., w Chinach dziewanna ta notowana była na wysokościach sięgających 3200 m n.p.m. Gatunek ten został zawleczony i jako chwast obecny jest na wielu obszarach o klimacie umiarkowanym, np. w Australii, Nowej Zelandii, Japonii, Ameryce Północnej, Chile, Argentynie, także w tropikalnej Azji oraz na Haiti, Hawajach i wyspie Reunion. Do Stanów Zjednoczonych sprowadzony został na samym początku XVIII wieku jako roślina lecznicza oraz ze względu na właściwości trujące dla ryb. W 1818 roku gatunek ten był już tak rozpowszechniony, że Amos Eaton był przekonany, że jest to gatunek rodzimy. Obecnie dziewanna drobnokwiatowa spotykana jest we wszystkich stanach.
W Polsce gatunek ekspansywny, częsty na niżu i w górach, aż po regiel dolny, rzadziej rośnie tylko na Mazowszu i Podlasiu.

Zastosowanie

Roślina lecznicza
Surowiec zielarski
Kwiat dziewanny (Flos Verbasci) syn. korona dziewanny (Corolla Verbasci) i ziele dziewanny (Herba Verbasci). Równocennego surowca dostarczają trzy gatunki: dziewanna drobnokwiatowa, wielkokwiatowa oraz kutnerowata. Kwiaty barwy od jasnożółtej do brunatnej i średnicy od 20 do 30 mm. Istotnymi składnikami występującymi w kwiatach są śluzy (do 3%), ponadto saponiny m.in. werbaskosaponina, irydoidy: aukubina, flawonoidy, barwniki karotenowe: β–karoten, β–krocetyna i ksantofile, ślady olejku lotnego i kwasu jabłkowego oraz do 6% soli mineralnych. Spośród składników obojętnych zwraca uwagę znaczna zawartość sacharozy i innych cukrów (do 20%).
Działanie lecznicze
Już Dioskurydes dwa tysiące lat temu rekomendował dziewannę drobnokwiatową do leczenia chorób płuc i nadal roślina stosowana jest do leczenia górnych dróg oddechowych. Hieronim Spiczyński, zielarz z XVI wieku zalecał m.in. destylat wodny z ziela dziewanny drobnokwiatowej na wydelikatnienie twarzy. Zmiażdżone kwiaty i liście są stosowane jako okłady na krwawe wybroczyny i obrzęki oraz stłuczenia. Ze świeżych płatków kwiatowych i 40° wódki czystej sporządza się balsam gojący rany. Składniki należy połączyć ze sobą w równych wagowo proporcjach, następnie przez kilkanaście dni macerować. Po tym czasie jest on gotowy do użytku. Olejek z płatków dziewanny łagodzi, a nawet uśmierza nerwobóle, bóle w stawach i mięśniach. Aby go sporządzić należy trzema częściami oliwy z oliwek zalać dwie części świeżych płatków (w stosunku wagowym). Następnie przez około 2 tygodnie w ciepłym miejscu trwa maceracja. Gotowy olejek w miarę potrzeby należy wcierać w bolące miejsca. Napar z kwiatów dziewanny działa moczopędnie, przeciwbólowo i słabo uspokajająco. Stosowany przy przeziębieniu, grypie, anginie, nieżycie nosa, stanach zapalnych jamy ustnej i gardła, ma działanie wykrztuśne, powlekające i napotne. Napar zalecany jest także w czerwonce, biegunce, nieżycie żołądka, żółtaczce oraz chorobach wątroby. Stosuje się go również (także nalewkę m.in. z liści dziewanny drobnokwiatowej) przy leczeniu stanów zapalnych górnych dróg oddechowych, nieżycie oskrzeli, astmie, kaszlu i chrypce. Dziewanna drobnokwiatowa należy do najpopularniejszych ziół o działaniu wykrztuśnym. Jest oficjalnie uznanym skutecznym środkiem na zapalenie oskrzeli, zmniejszając m.in. objawy powiększonych węzłów chłonnych. Napar z liści dziewanny pomocny jest przy leczeniu mastopatii. Liście wchodzą też w skład naparu stosowanego w leczeniu guzów macicy, obrzęku jąder. Stosowane są także w lekach homeopatycznych przeciw migrenie i bólom uszu. Stwierdzono działanie surowca przeciw wirusom grypy A2 i B. W 2002 r. odkryto, że ten gatunek dziewanny zawiera także gliceryzynę, która ma działanie antyseptyczne (bakteriobójcze) i potencjalnie także przeciwnowotworowe. Występowanie tego składnika koncentruje się w kwiatach dziewanny.
Dawkowanie
Napar z kwiatów dziewanny przygotowuje się, zalewając 1 łyżkę surowca szklanką ciepłej wody i ogrzewając do wrzenia (nie gotować). Następnie napar należy odstawić na 15 minut i przecedzić. Pić 2-3 razy dziennie po ½ szklanki ciepłego naparu po jedzeniu.
Zbiór i suszenie
Do celów leczniczych zbiera się ze stanu naturalnego, rzadziej z upraw, w drugim roku wegetacji rośliny korony kwiatowe z przyrośniętymi do niej pręcikami, gdy kwiaty są już całkowicie rozwinięte. Do zbioru przystępuje się, gdy korony obeschły z porannej rosy, ponieważ wilgotne brunatnieją w czasie suszenia. Podobnie tracą złocistożółtą barwę kwiaty zgniecione przy zbiorze lub w czasie transportu. Suszyć należy szybko, najlepiej w suszarni w temp. 35 °C, rozłożone pojedynczą warstwą. Po wysuszeniu kwiaty dziewanny pakuje się do szczelnych naczyń szklanych lub metalowych, silnie ugniatając; najlepiej sprasować je w cegiełki i zawinąć w celofan. Przechowywać należy w miejscach suchych i zaciemnionych ponieważ szybko ulegają zbrunatnieniu w wilgotnych warunkach.