Bez czarny

Biologia i występowanie

Bez czarny to zazwyczaj wysoki krzew, rzadko drzewo. Osiąga wysokość do 10 m. Pędy prosto wzniesione, z łukowato zwykle odginającymi się odgałęzieniami bocznymi. Młoda kora jest zielona. Z wiekiem staje się szara, jasnobrunatna, z wyraźnymi przetchlinkami, na starych pędach jest spękana. Pędy w środku są wypełnione szerokim, białym, lekkim rdzeniem. Pączki czerwonobrunatne, jajowato-spiczaste, wydłużone, siedzące i wyraźnie skośnie odstające od pędu.
Liście mają długość około dwukrotnie większą od szerokości. Są nieparzysto-pierzastozłożone, złożone najczęściej z 5, rzadziej z 3, 7 lub 9 naprzeciwległych, jajowato-eliptycznych i ostro piłkowanych listków osiągających od 3 do 9 cm długości. Na górnej stronie są ciemnozielone, od spodu jasne, rzadko owłosione na nerwach. Dolna para listków na krótkich ogonkach (4–5 mm długości), pozostałe listki siedzące. Rynienkowaty ogonek długości 3–4 cm. Przylistków brak lub są krótkotrwałe i nitkowate. U nasady liścia i listków występują pozakwiatowe, podłużne miodniki (5×1 mm).

Kwiaty są białe, promieniste, zebrane w duże i płaskie baldachogrona o średnicy zwykle od 10 do 20 cm, z 5 głównymi gałązkami. Pojedyncze kwiaty są drobne (do 5 mm średnicy), mają krótki kielich, zazwyczaj 5-płatkową koronę (białą lub kremową), 1 słupek (z krótką szyjką i 3–5 znamionami) i 5 pręcików z jasnożółtymi pylnikami. Nie posiadają miodników.
Owoce fioletowo-czarne, mięsiste i lśniące pestkowce z 3–6 nasionami. Mają kształt kulisty i długość od 6 do 8 mm. Nasiona osiągają od 3,5 do 4,1 mm długości i 1,6–1,8 mm szerokości, mają kształt jajowaty, na przekroju są trójkątne, ale o zaokrąglonych kantach. Powierzchnia ich jest falista i jasnobrązowa do zaróżowionej.

Siedlisko
Bez czarny rośnie w lasach i zaroślach, w górach po regiel dolny. Na terenach leśnych zasiedla zwykle skraje lasu lub luki leśne, na stanowiskach zacienionych pod okapem drzew rośnie słabiej. Występuje w żyznych lasach liściastych, zwłaszcza na terasach zalewowych. Częsty jest na siedliskach antropogenicznych; w zaroślach porastających opuszczone osiedla, ogrody, tereny przemysłowe. Młode okazy pojawiać się mogą nawet jako chwasty w uprawach. Gatunek nie kolonizuje terenów pokrytych zwartą darnią trawiastą, dopiero naruszenie jej zwarcia (w miejscach zasiedlonych przez króliki lub powodowane przez uszkodzenia mrozowe) umożliwia skuteczne wkroczenie czarnego bzu. Gatunek preferuje gleby żyzne i bogate w związki azotu i fosforu, zwykle też bogate w potas, umiarkowanie wilgotne. W ograniczonym stopniu wykazuje tolerancję na obecność chlorku sodu. Odczyn gleby jest na stanowiskach tego gatunku neutralny lub lekko kwaśny.

Występowanie
Ze względu na długą historię uprawy tego gatunku trudno ustalić jego pierwotny zasięg występowania. Za pewny uchodzi obszar Europy pozostający pod wpływem klimatu oceanicznego i suboceanicznego oraz znajdujący się w zachodniej części basenu Morza Śródziemnego. Współcześnie bez czarny występuje często w północnej Afryce (Maroko, Algieria i Tunezja) oraz na Azorach, jednak wszędzie tam został prawdopodobnie introdukowany. Rośnie w północnej i zachodniej części Półwyspu Iberyjskiego, na Półwyspie Apenińskim i Sycylii, w Grecji środkowej i północnej, na rozproszonych stanowiskach notowany jest w Turcji, na Bliskim Wschodzie, w rejonie Kaukazu, w Iraku i w północnym Iranie, a także w indyjskich stanach Dżammu i Kaszmir oraz Himachal Pradesh. W Europie środkowej i zachodniej (także na Wyspach Brytyjskich) jest gatunkiem pospolitym. Północna granica zasięgu przebiega przez Półwysep Skandynawski (pojedyncze stanowiska sięgają do 63° szerokości północnej w Norwegii, 61° w Szwecji, dalej na wschód od Bałtyku granica zasięgu biegnie mniej więcej na szerokości 55°). Czynnikiem ograniczającym naturalne występowanie gatunku na północy są niskie temperatury października uniemożliwiające zawiązanie nasion (granica zasięgu jest zbliżona do przebiegu izotermy średniej temperatury w październiku wynoszącej 7,2 °C). Południowa granica zasięgu odpowiada izotermie średniej temperatury października 15 °C. W krajach nordyckich, od Danii po Finlandię, oraz na obszarze Łotwy, Estonii i w Rosji gatunek uważany jest za rozprzestrzeniony głównie za sprawą człowieka.
W Polsce gatunek jest pospolity na całym obszarze kraju. W Tatrach występuje na wysokości do 900 m, w Kaukazie do 1200 m, w Alpach do 1600 m, a w afrykańskim Atlasie do 2200 m n.p.m.
Poza Europą północną i wschodnią oraz Afryką północną, gatunek zawleczony został także na inne kontynenty – do wschodniej części Ameryki Północnej, do południowej Australii i na Nową Zelandię, a także do wschodnich Chin. Opisany wyżej naturalny zasięg podgatunku typowego jest rozszerzany w zależności od włączenia w obręb tego gatunku taksonów występujących na Wyspach Kanaryjskich (subsp. palmensis lub Sambucus palmensis), Maderze (subsp. maderensis lub Sambucus maderensis), we wschodniej części Ameryki Północnej (subsp. canadensis lub Sambucus canadensis), rzadziej także w przypadku zaliczenia do tego gatunku bzów z zachodniej części Ameryki Północnej (subsp. cerulea lub Sambucus cerulea) i Ameryki Południowej (subsp. peruviana lub Sambucus peruviana).

Roślina trująca
We wszystkich częściach świeżej rośliny bzu czarnego występują glikozydy cyjanogenne: sambunigryna i sambucyna, które dla ludzi w większych ilościach są trujące. Owoce zawierają je w stanie niedojrzałym. Wysoka temperatura (gotowanie i smażenie bez przykrycia) usuwa ich własności trujące. Najczęściej dochodzi do zatrucia w wyniku spożycia niedojrzałych i nieprzetworzonych owoców. Objawami zatrucia są: osłabienie, bóle i zawroty głowy, nudności, wymioty, biegunka, przyspieszenie tętna i zaburzenia oddychania aż do duszności włącznie. Pierwsza pomoc polega na sprowokowaniu wymiotów i płukaniu żołądka. Często konieczna jest pomoc lekarza.

Zastosowanie

Roślina lecznicza
Bez czarny jest popularną rośliną stosowaną w celach leczniczych od wieków. W starożytnym Egipcie roślina stosowana była do leczenia oparzeń. W Europie używano dawniej kwiatów do pobudzenia laktacji u kobiet karmiących. W medycynie tradycyjnej ekstrakt z bzu wykorzystywany był w leczeniu cukrzycy. W Ameryce Północnej (subsp. canadensis) roślina wykorzystywana była przez Indian do leczenia przeziębień i chorób skórnych. Surowiec zielarski Według Farmakopea Polska surowcem zielarskim są kwiaty (Flos Sambuci) i dojrzałe (czarne) owoce (Fructus Sambuci). Jednakże własności lecznicze mają także kora (Cortex Sambuci), korzenie (Radix Sambuci) i liście (Folium Sambuci).
Działanie i zastosowanie w lecznictwie
Kwiaty działają lub przypisywane jest im działanie: moczopędnie, napotnie, przeciwgorączkowo, wykrztuśnie, a zewnętrznie także przeciwzapalnie. Owoce mają własności przeczyszczające, działają napotnie, moczopędnie, przeciwgorączkowo, przeciwbólowo, odtruwająco, hipolipemicznie (obniżają stężenie triglicerydów, cholesterolu ogółem i cholesterolu LDL (w testach medycznych poglądy te nie zostały potwierdzone)), przeciwwirusowo i immunostymulująco. Ze względu na dużą zawartość antocyjanów owoce mają potencjalne działanie przeciwutleniające. Napary z kwiatów są używane przy przeziębieniach, do leczenia różnego rodzaju nieżytów i stanów zapalnych dróg oddechowych i chorób reumatycznych. Z owoców zazwyczaj wykonuje się odwary używane do leczenia migreny, nerwobólów, biegunki, chorób reumatycznych, i neurologicznych, a dzięki ich własnościom odtruwającym także przy zaburzeniach przemiany materii. Zewnętrznie naparami z kwiatów przemywa się skórę przy zapaleniach skóry, wypryskach skórnych i oparzeniach, płucze jamę ustną i gardło przy stanach zapalnych oraz przemywa oczy przy zapaleniu spojówek. Napary z kwiatów bzu czarnego przy przeziębieniach mają wielokrotnie silniejsze działanie, niż napary z lipy. Kora z dwu i trzyletnich gałązek w medycynie ludowej była używana jako środek moczopędny silniej działający niż kwiaty i owoce. Kwiaty bzu czarnego łącznie z rumiankiem są używane do zmniejszenia bólów menstruacyjnych. Niektórzy polecają w tym celu stosować mieszankę kwiatów bzu czarnego, rumianku i ruty zwyczajnej. Wyciągi z owoców mają także słabe działanie przeciwbólowe. Mogą być używane do przemywania jamy ustnej po usunięciu zęba i przy porażeniu nerwu twarzowego. Badania na myszach z wykorzystaniem ekstraktu wodnego z suszonych kwiatów potwierdzają wpływ na transport glukozy i glikogenezę w mięśniach. Wpływ na wychwytywanie glukozy może być wywoływany przez działanie substancji czynnych na receptory insuliny. Tradycyjnie bez czarny wykorzystywany jest także w leczeniu chorób wirusowych. Sok z czarnego bzu stosowany jest w leczeniu grypy i przeziębień. Pozytywny efekt spożycia został potwierdzony w badaniach in vivo oraz in vitro. Korzystny wpływ ma zdrowie chorych na cukrzycę oraz poprawę działania systemu immunologicznego związany jest z zawartością w owocach naturalnych polifenoli, w tym antocyjanów. Potwierdzono również skuteczność i bezpieczeństwo wykorzystania ekstraktu z owoców lub liści jako naturalnego środka antydepresyjnego. W badaniach klinicznych potwierdzono działanie przeciwwirusowe i przeciwbakteryjne (wobec Streptococcus pyogenes grupy C i G oraz Moraxella catarrhalis). Działanie wzmacniające system immunologiczny wiązane jest ze zwiększeniem produkcji prozapalnych cytokinin w ludzkich monocytach. Korzystne działanie moczopędne nie wiąże się jednak z rozpuszczalnością kamieni nerkowych.
Zbiór i suszenie
Kwiaty zbiera się w dzień słoneczny, gdy rozkwitną, lecz nie przekwitają. Należy unikać zbierania surowca przegniłego lub wyschniętego (zbrązowiałego), gdyż powoduje on gnicie pozostałego surowca przy suszeniu. Kwiaty ścina się całymi baldachami. Najlepiej suszyć w miejscu przewiewnym i suchym, cienką warstwą, w temperaturze nie wyższej niż 35 stopni Celsjusza. Dobry surowiec nie może się zaparzyć i ma kolor białawo-żółty (brązowy należy odrzucać już podczas suszenia). Owoce najlepiej zbierać po deszczowym dniu, ale w słoneczny dzień, kiedy są w większości w pełni dojrzałe (mają kolor czarnofioletowy). Odrzuca się zielone i niedojrzałe, gdyż zawierają duże ilości sambunigryny.
Dawkowanie
Preparaty lecznicze z czarnego bzu uznawane są za bezpieczne i są dobrze tolerowane w badaniach klinicznych. Zaleca się stosowanie naparu z 10–15 g kwiatów dziennie. W przypadku owoców syrop zawierający ok. 30–38% jagód stosuje się w dawkach 15 mL 3 razy dziennie. Sproszkowane ekstrakty owoców stosowane są 2–3 razy dziennie w kapsułkach 500 mg. Spożycie zbyt wielkich dawek preparatów spowodować może nudności, biegunkę i wielomocz.

Roślina jadalna
Owoce bzu czarnego nie nadają się do spożycia na surowo. Jednak z dojrzałych owoców można robić konfitury, dżemy, kisiele, soki, wino, można je także suszyć. Zawierają cukry, witaminy (głównie B i C), kwasy organiczne i inne związki. Muszą być jednak dojrzałe i ugotowane, gdyż gotowanie usuwa zawartą w nich truciznę. Kwiaty o smaku cytrynowym są składnikiem rozmaitych sałatek. Wraz z fenkułem włoskim i anyżem gwiaździstym kwiat bzu stanowi podstawowy składnik włoskiego likieru sambuca.
Roślina kosmetyczna
Wyciągi z bzu czarnego są wykorzystywane do wytwarzania maseczek kosmetycznych i kremów. Szczególnienadaje się do pielęgnacji skóry starzejącej się, gdyż działa zmiękczająco, przeciwzmarszczkowo i wybielająco.
Roślina ogrodowa
Bez czarny bywa też uprawiany w parkach i przydomowych ogródkach jako krzew ozdobny. Walorami krzewu są piękne kwiatostany, a także owoce. U niektórych odmian także oryginalne ubarwienie liści (purpurowe, zielono-białe, zielono-żółte) i ich kształt (silnie zwężone listki). Ma walory nie tylko dekoracyjne – zapach czarnego bzu odstrasza szczury i myszy, a także owady.